Paranoja - czym jest i jakie niesie ze sobą zagrożenia?

Paranoja jest skomplikowanym zaburzeniem umysłowym i emocjonalnym. W psychiatrii klasyfikuje się ją jako część większego zespołu zaburzeń, natomiast w psychologii jest traktowana jako osobna choroba.

Napisane i zweryfikowane przez psycholog Elena Sanz.

Ostatnia aktualizacja: 31 października, 2019

Psychologia i psychiatria nie do końca są zgodne co do tego, czym jest paranoja. Sam koncept paranoi został stworzony przez psychiatrów, a psychologia przyswoiła ten termin jako określenie pewnego zaburzenia umysłowego. Z czasem w psychiatrii przestano używać słowa paranoja do określania choroby. Zamiast tego, uznano ją za objaw powiązany ze schizofrenią. W związku z tym, w obecnej klasyfikacji ICD znajdziemy termin zaburzenia urojeniowe.

Z kolei w psychoanalizie paranoję uznaje się za formę nerwicy wynikającej z obsesji. Sigmund Freud uważał nawet w pewnym momencie, szczególnie po przeanalizowaniu przypadku Schrebera, że paranoja to odmiana psychozy. Potem Jacques Lacan napisał swoją pracę doktorską w oparciu o tzw. przypadek Aimée, czyli chorej kobiety, która zaatakowała paryską celebrytkę

Paranoja – krótka historia zaburzenia

Przez długi czas słowa paranoja używano jako synonimu szaleństwa. Dopiero w 1863 r. niemiecki psychiatra Karl Ludwig Kahlbaum jako pierwszy stwierdził, że paranoja to choroba sama w sobie. Z kolei Krafft-Ebing zdefiniował w 1879 r. paranoję jako “zaburzenie umysłowe wpływające na osąd rzeczywistości i rozumowanie”.

Wielu specjalistów podejmowało się stworzenia definicji paranoi, ale ta, która została najszerzej przyjęta pochodzi z prac Kraepelina z 1889 r. Określa ona paranoję jako zaburzenie przejawiające się irracjonalnymi pomysłami, którym nie towarzyszą żadne znaczące objawy. W 1987 r. oficjalną nazwą zaburzenia stało się “zaburzenie urojeniowe” i “osobowość paranoiczna“.

Paranoja w psychoanalizie

Sigmund Freud poruszył temat paranoi jeszcze nie do końca ją definiując w swojej książce Neropsychoza obrony (1894). Psychoanaliza Freuda skupia się głównie na nerwicach. Początkowo Freud łączył paranoję z projekcją, ale ta droga nie doprowadziła go do żadnych wiążących wniosków.

Urlic Neisser stworzył fundamenty do diagnozowania paranoi poprzez psychoanalizę. Twierdził, że paranoja to jedynie “osobisty sposób interpretacji”. Człowiek cierpiący na paranoję uważa, że wszystko, co się dzieje wokół niego ma jakiś związek z nim. W związku z tym widzi i słyszy to, co chce zobaczyć i usłyszeć na potwierdzenie swoich podejrzeń.

Jacues Lacan rozwinął ten koncept i w tekście z 1958 r., w którym pisze o analizowanym przez Freuda przypadku Schrebera stwierdza, że paranoja to “identyfikacja radości w miejscu drugiej osoby”. Lacan pisał w sposób nie do końca zrozumiały, ale miał w tym przypadku na myśli, że chory człowiek czuje, że “ten Drugi się nim cieszy”.

Uściślenie definicji paranoi

Według psychoanalizy, człowiek chory na paranoję nie jest tylko kimś, kto mówi niestworzone rzeczy, przez co nie można mu wierzyć. Taka osoba opiera swoje postrzeganie rzeczywistości na dwóch założeniach. Po pierwsze, jest przekonana, że istnieje jakieś wyższe zło, którego ofiarą ma paść chory. Po drugie, mocno wierzy, że wszystko, co dzieje się na świecie jest jakoś z nim powiązane.

Paranoik widzi wszystko przez pryzmat tych dwóch przekonań i potrafi wymyślić skomplikowane historie, które mają rzekomo dowieść jego racji. W wielu przypadkach twierdzi on również, że czyha na niego zło, które jest w stanie zawładnąć jego umysłem.

Kiedy chory wymyśli sobie jakąś historię, w jego głowie wszystko układa się tak, żeby potwierdzić jej prawdziwość. Jakieś banalne wydarzenie, na przykład zgubiona rzecz może stać się “dowodem” na to, że nad chorym znęcają się demony czy złe duchy i próbują mu zrobić na złość.

Chory uważa, że nie ma w tym wszystkim siły sprawczej. Co więcej, twierdzi, że jego działaniami kieruje “ten Drugi”, przez co chory nie czuje odpowiedzialności za swoje czyny. Mówi “To nie byłem ja, tylko oni”. Przekraczanie granic zaczyna się od zazdrości i bezpodstawnych oskarżeń, ale może prowadzić do przemocy, jak w przypadku Aimée.