Psychologia poznawcza: co to jest i kto ją stworzył?

Psychologia poznawcza jest obecnie jedną z najbardziej wpływowych i skutecznych terapii stosowanych w leczeniu zaburzeń psychicznych. Chociaż pojęcie “kognitywności” w odniesieniu do psychologii ogólnie nie jest terminem zbyt powszechnie stosowanym, to jednak jest bardzo popularne w świecie nauk behawioralnych.

Dla każdego, kto nie jest szczególnie obeznany z tą tematyką, powiedzmy w sporym uproszczeniu, że psychologia poznawcza to subdyscyplina naukowej psychologii zajmująca się badaniem procesów i struktur poznawczych oraz ogólnymi zasadami funkcjonowania umysłu. Zajmiemy się tym zagadnieniem nieco bliżej w dalszej części naszego dzisiejszego artykułu.

Wszyscy ludzie są zdolni do generowania impulsów poznawczych. To znaczy myśli lub wyobrażenia umysłu o rzeczach, które znamy lub które występują wokół nas. To samo zjawisko nie wystąpi jednak wtedy, jeśli nie wiemy czegoś lub nie zdajemy sobie sprawy z tego, że dany obiekt lub koncepcja istnieje.

Psychologia poznawcza jest zatem badaniem ludzkich zachowań skupionych na nieobserwowalnych, mentalnych aspektach. Są to aspekty zlokalizowane gdzieś pomiędzy bodźcem a obserwowalną reakcją na ten bodziec.

Przedstawiając całość w nieco bardziej zrozumiały sposób, psychologia poznawcza stara się wiedzieć, jakie pomysły “kwitną” w umyśle pacjenta i jak wpływają one na jego reakcję emocjonalną i behawioralną. W jaki sposób te pomysły wpływają na to, jak się pacjent czuje i co następnie jest on w stanie z tym zrobić?

Psychologia poznawcza jako nowoczesny mechanizm terapeutyczny

W dzisiejszych czasach psychologia poznawcza jest niezwykle często wykorzystywana do rozwiązywania praktycznie wszystkich typowych problemów natury psychologicznej. Dzieje się tak dlatego, że w większości przypadków kluczem do rozwiązania sprawy jest obserwacja, w jaki sposób te elementy poznawcze lub myśli wpływają na zachowanie pacjenta. W wielu przypadkach sfera kognitywna pacjenta nawet determinuje w pełni jego zachowanie.

Tak więc oznacza to, że leczenie, którego bazą jest psychologia poznawcza koncentruje się na identyfikacji konkretnych myśli, przekonań i schematów mentalnych. Chodzi dokładniej rzecz biorąc o te, które nie odpowiadają rzeczywistości, a w niektórych przypadkach są także przerysowane. Specjalista pracuje nad pacjentem wykorzystując do tego formę debaty polegającej na zadawaniu pytań, które podważają te teorie będące przekonaniami pacjenta.

Po pierwsze, osoba lub pacjent musi zidentyfikować i zakwestionować swoje własne przekonania. Wtedy będzie gotowy przeformułować je od postaw i stworzyć na ich bazie nowe elementy poznawcze. Wystarczy wtedy tak pokierować pacjentem, aby te poznania i myśli stały bardziej zgodne z obiektywnie pojmowaną rzeczywistością.

Rewolucja kognitywna

W latach 50. dominującym paradygmatem była psychologia behawioralna lub psychologia uczenia się. Obie te metody były naprawdę skuteczne jak na owe czasy. Za ich pomocą udało się wytłumaczyć wiele zjawisk psychologicznych.

Wciąż jednak miały one dość spore ograniczenia, ponieważ były w stanie wyjaśnić tylko to, co można było zaobserwować. Wszystko pomiędzy bodźcami i reakcją uznawano za epifenomen. Była to tak zwana behawioralna “czarna skrzynka” i oznaczona jako nieistotna dla obserwowalnego zachowania.

Kiedy podejście behawioralne osiągnęło ślepy zaułek, zaczęto przywiązywać wagę do innych zjawisk. Na przykład do sytuacji, które pojawiały się w naszych umysłach między akcją, a więc momentem, w którym otrzymaliśmy bodziec, a reakcją, czyli chwilą, w której daliśmy odpowiedź lub wykonaliśmy jakąś czynność. Wtedy to naukowcy zaczęli studiować procesy dotyczące rozumowania, języka, pamięci i wyobraźni.

To samo stało się z psychoanalizą Zygmunta Freuda, czyli tendencją, która również dominowała w tym okresie. Również ona nie była w stanie udzielić odpowiedzi, ani pomóc w przypadku wielu zaburzeń psychicznych, pomimo tego, jak rewolucyjna była ona w swoim czasie.

Tak zwana “rewolucja kognitywna” była więc czymś oczywistym, co czekało tuż za progiem. To właśnie dzięki niej cała psychologia została przekierowana na badanie indywidualnych procesów psychicznych danej jednostki.

Ogólnie mówiąc, istnieją pewne typowe linie badań, które doprowadziły do pojawienia się zupełnie nowej dziedziny. Otrzymała ona nazwę “psychologia poznawcza”, a jej powstanie opierało się na takich koncepcjach i metodach, jak:

• Postępy w informatyce i metodach obliczeniowych (Alan Turing, John Von Neumann…), które pozwoliły na stworzenie maszyn o możliwościach ręcznego programowalne i które były zdolne do podejmowania decyzji na bazie jasno określonych przesłanek. Specjaliści z dziedziny psychologii podążyli tą drogą, czyniąc coś podobnego z ludzkim umysłem i sposobem przetwarzania prze niego informacji.
• Postępy w cybernetyce, dzięki Wienerowi.
• Teoria informacji Claude’a E. Shannona, którzy potraktował informację jako możliwość wyboru i związaną z nim redukcję dostępnych alternatyw.

Którzy autorzy sformułowali psychologię poznawczą?

Jak wyjaśniliśmy już wcześniej, psychologia poznawcza wyłoniła się z ograniczeń behawioryzmu, który nie jest w stanie wyjaśnić na przykład, dlaczego istnieją ludzie, którzy reagują odmiennie na daną sytuację nawet mając te same uwarunkowania.

Najbardziej znanymi naukowcami, którzy dali podwaliny pod nową dziedzinę nauki, jaką jest psychologia poznawcza i zapewnili jej należne miejsce w świecie nauk behawioralnych byli:

Frederic Charles Bartlet

Frederic Charles Bartlet był pierwszym profesorem psychologii eksperymentalnej na Uniwersytecie w Cambridge. Jego głównym postulatem była teoria schematów umysłu, dzięki której utrzymywał on, że myśli, podobnie jak wspomnienia, są procesami, które można odtworzyć w razie potrzeby.

Czytając odpowiednio dobrane bajki uczestnikom badań, odkrył, że nie byli oni w stanie zapamiętać ich dosłownie, nawet jeśli dane historie były czytane wielokrotnie. Jednak odkrył przy tym, że Ci ludzie częściej pamiętają to, co pasuje do ich wcześniejszych wzorców mentalnych.

Jerome Bruner

Według tego naukowca istnieją trzy główne formy uczenia się nowych rzeczy. Są to metoda enaktywna, ikoniczna i symboliczna. Ustalił on także , że teoria nauczania musi koncentrować się na czterech głównych aspektach. Są to:

• Predyspozycje do uczenia się
• Sposoby budowania struktury wiedzy
• Sekwencje prezentacji materiału
• I natura oraz rytm nagrody i kary

Najważniejsza część jego teorii w uproszczeniu brzmi następująco. Student: uczeń uczyłby się więcej i szybciej, gdyby był bezpośrednio zaangażowany w dziedzinę wiedzy, którą próbował nabyć i zastosować w praktyce.

Howard Gardner

Howard Gardner sformułował słynną teorię inteligencji wielorakiej, według której inteligencja byłaby zdolnością do organizowania myśli i koordynowania ich działaniami. Każda osoba miałaby co najmniej osiem rodzajów inteligencji lub zdolności poznawczych.

Inteligencje te są półautonomiczne, ale działają jako zespół (zintegrowany) w umyśle każdego z nas. Każda osoba rozwinie też jeden rodzaj inteligencji w większym stopniu niż pozostałe dzięki wpływom otoczenia i danej kultury, w jakiej dorasta.

Jeffrey Sternberg

Jeffrey Sternberg jest najlepiej znany ze swojej teorii trójkątnej miłości, zgodnie z którą prawdziwa miłość składa się z trzech elementów: intymności, pasji i zaangażowania.

Na dodatek zaproponował on także trójstopniową teorię inteligencji, która twierdzi, że inteligencja jest działaniem mentalnym, mającym na celu przystosowanie się, wybór i kształtowanie odpowiednich środowisk dla danego podmiotu. Inteligencja, według tego badacza, byłaby demonstrowana w tym, w jaki sposób każdy z nas konfrontuje się ze zmianami lub wpływa na nie.

David Rumerlhart

David Rumerlhart jest bardzo wpływowym autorem teorii schematów umysłowych. Według tego badacza schematy mentalne są reprezentacjami ogólnych pojęć, które są przechowywane w pamięci i które pomagają nam organizować nasz świat. Jego teoria wyjaśnia, w jaki sposób świat jest reprezentowany w naszym umyśle i jak wykorzystujemy te informacje do interakcji z otoczeniem.

Jean Piaget

Jest jednym z najważniejszych autorów tej fascynującej dziedziny nauki, jaką jest psychologia poznawcza. Sformułował on teorię etapowego rozwoju kognitywnego. Etapy te charakteryzują się posiadaniem jakościowo różnych struktur logicznych. Są to struktury uwzględniające określone możliwości i nakładające pewne ograniczenia na dzieci.

Jest także wielu innych przedstawicieli nowego nurtu psychologii poznawczej, takich jak Wygotski, Erickson, czy Ausubel, którzy zasługują swoje na miejsce na tej liście. W każdym razie ich wkład spowodował niekwestionowaną rewolucję w psychologii.

Z powodu tego, co zrobili ci wspaniali i ambitni ludzie, psychologia poznawcza, a także psychologia sama w sobie poczyniła gigantyczne postępy w ostatnich latach. Behawioryzm wciąż ma istotne znaczenie, a nawet znakomicie uzupełnia się z kognitywizmem.

Jednak ta ostatnia dziedzina stanowi olbrzymi postęp w stosunku do tego, co znaliśmy raptem kilka dekad lat temu. Psychologia poznawcza poprawiła metody leczenia różnych zaburzeń psychicznych. Depresja, na przykład, może być teraz leczona znacznie efektywniej i szybciej, niż jeszcze nie tak dawno temu.

Jednak psychologia poznawcza nie jest również pozbawiona różnego rodzaju ograniczeń. Uzasadniona krytyka tej metody skupia się przede wszystkim na prawdziwości założenia, że procesy mentalne i zachowania są od siebie odseparowane. Albo, w rzeczywistości, te pierwsze bezpośrednio poprzedzają te drugie.