Klauzula sumienia - czy wiesz, kiedy można ją stosować?

Klauzula sumienia jest wykorzystywana m.in. przez poborowych, którzy odmawiają służby wojskowej. Zobaczmy, w jakich jeszcze przypadkach polskie prawo pozwala na tzw. 'sprzeciw sumienia'.

Przejrzane i zatwierdzone przez: psycholog Sergio De Dios González.

Napisany przez Patricia Grande Yeves

Ostatnia aktualizacja: 14 września, 2023

Klauzula sumienia to zapis pozwalający obywatelowi na odmowę wykonania jakiegoś prawnie nałożonego obowiązku. W Polsce klauzula sumienia jest najczęściej wykorzystywana przez tzw. obdżektorów, czyli osoby odmawiające służby wojskowej, oraz przez lekarzy. Ci ostatni mogą zgodnie z prawem odmówić udzielenia niektórych świadczeń, jeśli nie byłyby zgodne z ich sumieniem.

Każdy z nas nosi w sobie kompas moralny, który jest zbiorem zasad i wartości, jakimi kierujemy się podczas podejmowania decyzji. Nasze działania świadczą o tym, jakimi jesteśmy ludźmi, dlatego warto robić wszystko zgodnie z własnym sumieniem. Kiedy jesteśmy zmuszani do zrobienia czegoś, na co nie godzi się nasz sumienie, łamiemy własne zasady moralne. Czasem wyjściem z takiej sytuacji może być właśnie klauzula sumienia.

Co to jest klauzula sumienia?

Klauzula sumienia to osobisty sprzeciw wobec jakiegoś prawnego wymogu lub obowiązku. Jeżeli obowiązek ten nie idzie w parze z wyznawanymi przez ciebie zasadami moralnymi, możesz wyrazić sprzeciw wykorzystując klauzulę sumienia.

Warto podkreślić, że klauzula sumienia nie może być stosowana do dowolnego zapisu prawnego i że Twój sprzeciw musi wynikać z Twojego światopoglądu i przekonań. Nie może to być kaprys czy wynik chwilowego buntu. W związku z tym nie każdy, kto nie zgadza się z jakimś zapisem prawnym może stosować klauzulę sumienia.

Dobrym przykładem wykorzystania klauzuli sumienia jest odmowa służby wojskowej. Jeżeli na przykład jesteś wezwany do jej odbycia, ale należysz do oficjalnej grupy religijnej, której członkowie nie mogą być w wojsku, możesz wykorzystać klauzulę sumienia. Komisja wojskowa musi uznać Twoją odmowę, ponieważ masz do tego konstytucyjne prawo.

W zależności od kraju, najczęstszymi przypadkami wykorzystania klauzuli sumienia są:

• Odmowa służby wojskowej lub salutowania fladze.
• Odrzucenie prośby o bycie członkiem rady przysięgłych.
• Odmowa składania przysięgi lub brania udziału w ceremonii religijnej.
• Odmowa pracy w dzień świąteczny.
• Odrzucenie możliwości transfuzji krwi.
• Odmowa udziału w wykonaniu aborcji lub podania środków poronnych.

Co mówi polskie prawo o klauzuli sumienia?

Jak wiemy, każdy obywatel musi przestrzegać pewnych zasad i wypełniać obowiązki określone przez prawo. Dobre prawo nie powinno opierać się na straszeniu obywateli. Jeśli jest ono prawidłowo zaprojektowane, ludzie go przestrzegają, bo takie działanie ma największy sens. Przestrzeganie prawa ze strachu przed konsekwencjami jego złamania nie jest zatem idealnym rozwiązaniem.

Jeżeli obywatele uważają, że obowiązujące prawo jest bezsensowne, nie będą chcieli go przestrzegać. W związku z tym, jeśli prawodawcy przewidują, że tworzony zapis prawny spotka się z dużym oporem jakiejś grupy społecznej, muszą szukać alternatywnych rozwiązań.

Klauzula sumienia w polskim prawie

Według prawa obowiązującego w Polsce, lekarz może się powołać na klauzulę sumienia, jeśli chce odmówić działań niezgodnych z jego sumieniem. Takimi przypadkami są najczęściej:

• Przeprowadzenie aborcji mimo istniejących wskazań medycznych.
• Wypisanie recepty na środki antykoncepcyjne.
• Przeprowadzenia zabiegu in vitro.

Warto zaznaczyć, że lekarz nie może się powołać na klauzulę sumienia, jeśli istnieje niebezpieczeństwo utraty życia lub ciężkiego uszkodzenia ciała. Co więcej, jeśli lekarz zdecyduje się posłużyć klauzulą sumienia, ma obowiązek uzasadnić swoją decyzję oraz wskazać choremu inne możliwości uzyskania danego świadczenia. Może taką osobę  na przykład skierować do innego lekarza.

Z kolei osoby odmawiające służby wojskowej mogą się powołać na swoje przekonania i religię. Na przykład buddyści nie akceptują stosowania przemocy ani odbierania życia drugiemu człowiekowi. Świadkowie Jehowy natomiast potępiają udział w konfliktach zbrojnych. Z klauzuli sumienia w przypadku odmowy służby wojskowej korzystają również pacyfiści, ale przypadki te są rozpatrywane indywidualnie i w czasach obowiązkowej służby wojskowej często wiązały się z karą pozbawienia wolności.

Jak zatem widzimy, w przypadku zastosowania klauzuli sumienia, to właśnie sumienie zabiera pierwszy głos. Nie jest to jednak głos ostateczny, bo ocenę moralną twojego wyboru musi trzeba dostosować do bieżącej rzeczywistości.

Innymi słowy, musimy słuchać sumienia kiedy podejmujemy decyzje, ale trzeba również dostosowywać swoje przekonania do rzeczywistości. Moralna i etyczna wrażliwość to aspekty, nad którymi trzeba nieustannie pracować. Staraj się mieć otwarty umysł. Dużo czytaj i spróbuj w jak najbardziej obiektywny sposób obserwować swoje otoczenie. Dzięki temu staniesz się lepszym i bardziej sprawiedliwym człowiekiem.