Hervey Cleckley – twórca i pionier badań nad psychopatami

Hervey Cleckley nie jest powszechnie znaną postacią, ale w środowisku psychiatrycznym wszyscy wiedzą, że był on pionierem w dziedzinie badań nad psychopatią. Żył w latach 1903-1984 i uznawany jest za niezwykłego naukowca, który przeprowadził serię szczegółowych badań nad psychopatami.

W swoim dziele ‘The Mask of Sanity’ (‘Maska poczytalności’) Hervey Cleckley przedstawia wyniki obserwacji szesnastu psychopatów, których leczył w ramach terapii lub na oddziałach psychiatrycznych w szpitalach, w których pracował. W książce tej szczegółowo opisuje cechy psychopaty, co zdecydowanie rozjaśnia i zawęża definicję słowa, które jest na co dzień nadużywane.

Cechy charakterystyczne psychopaty, jakie opracował Hervey Cleckley

Hervey Cleckley opisywał pacjentów, z którymi miał rzeczywisty kontakt dzięki swojej praktyce lekarskiej. Wysnuł tezę, że zaburzenia występujące u psychopatów wynikają z braków w obszarze emocji i świadomości. Braki te nie pozwalają chorej osobie postrzegać świata w taki sam sposób, w jaki widzi go osoba zdrowa psychicznie.

Psychopaci często mają trudności w przystosowaniu się do społecznych, etycznych i moralnych zasad przyjętych przez ich otoczenie. Hervery Cleckley stworzył listę szesnastu cech, które najczęściej można było  zaobserwować u jego psychopatycznych pacjentów. Podzielił te cechy na trzy kategorie:

Główne cechy charakterystyczne psychopaty

• Powierzchowny urok i wysoki poziom inteligencji
• Brak oznak nieracjonalnego myślenia
• Brak podenerwowania lub objawów psychoneurotycznych
• Bardzo niskie prawdopodobieństwo popełnienia samobójstwa

Nieustanne odchylenia behawioralne

• Brak poczucia żalu i wstydu
• Tendencje do nieszczerości i oszustw
• Patologiczny egocentryzm
• Brak zdolności do obdarzania miłością i wyrażania innych emocji
• Nieumiejętność wyciągania wniosków

Deficyty emocjonalno-interpersonalne

• Brak wiarygodności
• Groteskowe zachowanie pod wpływem alkoholu, a czasem również na trzeźwo
• Bezosobowe, nudne, powierzchowne pożycie intymne
• Nieumiejętność stworzenia i realizacji planu na życie
• Brak zdolności oceny sytuacji i uczenia się na własnych błędach
• Antyspołeczne zachowanie opierające się na nieuzasadnionych motywach.

Jak Hervey Cleckley pojmował psychopatię?

Cleckley szczegółowo opisał każdą z wyżej wymienionych cech. Pomógł on w ten sposób zrozumieć, że ludzi o rysie psychopaty jest wokół nas dużo więcej niż byśmy się tego spodziewali. Uświadomił on również, że nie każdy psychopata to osoba niebezpieczna.

Główne cechy charakterystyczne psychopaty

Cleckley opisuje psychopatów jako osoby charyzmatyczne, szczere i raczej miłe w obyciu. Zazwyczaj sprawiają wrażenie bardzo inteligentnych. Potrafią jasno tłumaczyć motywy swoich działań i posiadają cały szereg imponujących umiejętności. Rozumieją i omawiają normy społeczne w sposób w pełni logiczny. Co więcej, doskonale rozumieją powiązanie pomiędzy działaniami i następującymi po nich konsekwencjami.

Wszystkie te elementy pozwalają psychopacie uchodzić za całkowicie normalną osobę. Dopiero w sytuacjach, w których u normalnego człowieka pojawia się napięcie i nerwowość, psychopaci zachowują całkowity spokój i zdają się być niewzruszeni.

Hervey Cleckley twierdził, że maska, jaką zakłada psychopata, jest w rzeczywistości sposobem obrony przed myślami samobójczymi. Podkreślał jednak, że psychopaci rzadko popełniają samobójstwo. Ich próby odebrania sobie życia są zazwyczaj dobrze przemyślane i nakierowane na zdobycie uwagi bliskich.

Nieustanne odchylenia behawioralne

Zachowania pacjentów, których badał Hervey Cleckley bardzo często były krzywdzące dla ich rodziny i przyjaciół, a czasem również dla nich samych. Chorzy najczęściej jednak odpowiadali na krytykę kłamiąc, ukrywając się lub oskarżając innych. nie czuli przy tym żalu ani wstydu.

Cleckley wiele razy podkreślał, że psychopaci są całkowicie obojętni na prawdę. Z powodu powierzchownego uroku oraz dobrze rozwiniętych zdolności do manipulacji, psychopatę trudno jest rozgryźć. Nigdy nie wiadomo, czy mówią prawdę ani jakie są ich prawdziwe intencje.

Jeżeli chodzi o emocje psychopatów, to doskonale potrafią oni udawać, że kochają swoją rodzinę, partnera lub dzieci. Ich zachowanie to jednak wyuczone gesty, które wykonują po to, by coś uzyskać. Kiedy psychopata przestaje mieć się na baczności, może z łatwością zdradzić powierzchowność swoich uczuć lub ich brak. Taka osoba nie jest w stanie stworzyć głębokiej i szczerzej więzi uczuciowej z drugim człowiekiem. Perfekcyjnie jednak udaje po to, by osiągnąć zamierzone korzyści.

W związku w powyższym, psychopata nigdy nie będzie w stanie docenić uczucia, jakie mu się okazuje. Nigdy nie odwzajemni uczucia z taką sama siłą. Jego własna korzyść jest dla niego priorytetem, więc będzie czynić dobro tylko wówczas, gdy będzie widzieć w tym własny interes.

Deficyty emocjonalno-interpersonalne

Jednym z bardzo wyraźnie zarysowanych problemów, jakie Hervery Cleckley zauważył u psychopatów jest promiskuityzm. Większość jego pacjentów miała bardzo wielu partnerów seksualnych. Duża liczba badanych przyznała się do korzystania z usług prostytutek i zdradzania partnera.

Cleckley twierdził, że wynikało to z braku zdolności chorego do powstrzymywania swoich impulsów. W połączeniu z brakiem poczucia, że muszą przestrzegać zasad prowadzi do braku kontroli swoich zachowań w tym względzie. Wspomniany brak poczucia żalu i wstydu dodatkowo ułatwia takie postępowanie.

Typowi psychopaci z opisu Cleckleya to osoby, które nadużywają alkoholu i rzadko kiedy trzymają się jakiegokolwiek życiowego planu. Nie podejmują też w tym kierunku zbyt wielu działań. Są przez to postrzegani jako osoby, na których nie można polegać. Co gorsza, trudne doświadczenia, przez jakie przechodzą te osoby rzadko kiedy stanowią dla nich życiową lekcję. Nie uczą się na własnych błędach, więc popełniają je wielokrotnie.

Nawet jeśli potencjalne konsekwencje zachowań psychopaty mogą mieć katastrofalne skutki, osoba taka się tym nie przejmuje. Jest odcięta od uczuć wstydu i żalu. Choć w praktyce psychopata podejmuje złe decyzje, to omawiając teoretyczne sytuacje potrafi on w pełni obiektywnie ocenić, jakiego wyboru należałoby dokonać w danym momencie.

Przestępcy wśród psychopatów

Hervey Cleckley przyjrzał się tendencji psychopatów do popełniania przestępstw. Stwierdził, że psychopaci – wbrew ogólnej opinii – nie są osobami skłonnymi do agresji. Choć trzech na szesnastu badanych miało na koncie kilkukrotne użycie przemocy fizycznej, to pozostali posunęli się jedynie do wykroczeń. Niektórzy coś ukradli, inni naruszyli porządek publiczny albo podjęli próbę jakiegoś oszustwa.

To, co łączy wszystkich badanych to bezsensowność wszystkich przestępstw i wykroczeń, jakie mieli na koncie. Za większością kradzieży i bójek nie stała żadna ważna przyczyna, a poniesione koszty znacznie przewyższały potencjalne korzyści.

Dla porównania, “zwykły” przestępca łamie prawo, ponieważ chce osiągnąć jakiś cel. Potrafi go również wyjaśnić w sposób, który jest zrozumiały dla przeciętnego człowieka nawet, jeśli dana osoba nie podziela takowej motywacji działania. Psychopaci z kolei robią pewne rzeczy z niewyjaśnionych powodów. Mogą na przykład zaryzykować utratę pracy kradnąc jakąś niewielką ilość pieniędzy mimo że bez tej kwoty doskonale się mogą obejść.

Hervey Cleckley i jego dziedzictwo

Charakterystyka psychopatów, jaką stworzył Hervery Cleckley opiera się na dogłębnych badaniach, jakie przeprowadził na swoich pacjentach. Należy jednak wziąć pod uwagę czasy, w jakich została napisana książka ‘Mask of Sanity’ oraz to, że w 70-letnim okresie po jej opublikowaniu psychiatrzy dokonali jeszcze wielu znaczących obserwacji w tym obszarze.

Nie zmienia to faktu, że Cleckley stworzył bardzo solidne podstawy dla dalszych badań.