Dysfunkcja wykonawcza i jej skutki

Pomyśl o wszystkim, co robisz w ciągu dnia: rozmowa z partnerem, sprawdzanie nowego przepisu na kolację, realizacja projektu w pracy, czytanie książki, wizyty u lekarza… Wszystkie te codzienne czynności, tak naturalne dla Ciebie, mogą być prawdziwym wyzwaniem dla osób z dysfunkcjami wykonawczymi. To dlatego, że ich zdolność do organizowania, planowania i regulowania uwagi uległa pogorszeniu. Nakłada to na nich istotne ograniczenia wraz z utratą autonomii. W czym jeszcze przeszkadza dysfunkcja wykonawcza?

Być może nigdy nie słyszałeś o tym terminie, ale jest on bardziej powszechny niż myślisz. Może wystąpić u dzieci, dorosłych i osób starszych i wpływa na funkcje poznawcze, emocje i zachowanie. Ma to więc poważne konsekwencje.

Deficyt funkcji wykonawczych utrudnia regulowanie emocji, wyznaczanie celów, samodzielne kierowanie i funkcjonowanie w otoczeniu.

Funkcja wykonawcza

Funkcję wykonawczą można rozumieć jako centrum dowodzenia mózgu. To jak reżyser, który odpowiada za różne działania i koordynuje je, aby wywołać złożone zachowanie. Odpowiada na pytania typu: Co chcę robić? Jak mogę to zrobić? Jakie kroki muszę wykonać? Jak przebiega proces? W efekcie jest to element organizujący, który leży u podstaw wszystkich czynności poznawczych.

Funkcja wykonawcza obejmuje tak naprawdę kilka funkcji o dużym znaczeniu:

• Inicjatywa, wola i determinacja do inicjowania zadań i podtrzymywania ich do końca.
• Planowanie i organizacja.
• Zdolność do regulowania uwagi, koncentracji i utrzymywania dobrej pamięci roboczej podczas wykonywania zadania.
• Umiejętność monitorowania procesu oraz wykrywania i eliminowania elementów, które przeszkadzają w realizacji celu.
• Elastyczność w reagowaniu na zmieniające się wymagania środowiskowe. Ponadto możliwość dokonywania poprawek.
• Zdolność rozpoznawania pragnień, myśli i potrzeb innych osób.

Dysfunkcja wykonawcza implikuje deficyt tych zdolności organizacji, koordynacji i kontroli.

Dysfunkcja wykonawcza – manifestacje

Osoby z dysfunkcjami wykonawczymi mogą mieć trudności z wykonywaniem wielu czynności w życiu codziennym. Na przykład:

• Doświadczają trudności w inicjowaniu zadań i projektów.
• Brakuje im motywacji. Ponadto mogą czuć się apatyczni i obojętni emocjonalnie.
• Zapominają, co robią i pozostawiają różne zadania niedokończone.
• Zwlekają i mają tendencję do odkładania wszystkiego na później.
• Trudno im uporządkować swoje priorytety i zorganizować czas.
• Nie są w stanie zmienić punktu skupienia uwagi, gdy jest to konieczne. Są zablokowani w poprzednich zadaniach lub wzorach.
• Trudno im wykonywać polecenia lub instrukcje.
• Mają duże trudności z kontrolowaniem swoich impulsów. Co więcej, nie są w stanie przewidzieć konsekwencji swoich działań.
• Trudno im zrozumieć zachowanie, myśli i emocje innych.
• Trudno im podejmować decyzje. Nie mogą też wybierać między kilkoma opcjami lub sposobami reagowania na sytuację.
• Mają niewielką odporność na rozproszenie uwagi i zakłócenia.

Przyczyny dysfunkcji wykonawczych

Dysfunkcja wykonawcza nie jest zaburzeniem samym w sobie, ale deficytem, który może pojawić się w różnych schorzeniach. Na poziomie neurobiologicznym funkcja wykonawcza jest bezpośrednio związana z korą przedczołową. Ten region mózgu rozwija się głównie w dzieciństwie i okresie dojrzewania. To właśnie na tych etapach osoba rozwija i doskonali swoje umiejętności.

Istnieje jednak kilka zaburzeń, które mogą w tym przeszkodzić. Na przykład dysfunkcja wykonawcza jest typowym zjawiskiem w zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Może również pojawić się w zaburzeniach ze spektrum autyzmu (ASD) i innych zaburzeniach neurorozwojowych. W ADHD odpowiada za trudności związane z uwagą i kontrolą impulsów. W ASD wyjaśnia deficyt empatii, stereotypowe zachowania i ograniczone zainteresowania.

Ten deficyt wykonawczy może również pojawić się jako część zaburzenia lękowego, depresji i innych stanów psychicznych. Jest to szczególnie istotne w przypadku choroby Alzheimera i innych rodzajów demencji oraz zagraża autonomii i bezpieczeństwu osób starszych. Z drugiej strony może również powstać w wyniku uszkodzenia mózgu spowodowanego urazem lub innymi zdarzeniami.

Co można zrobić?

Istnieją różne interwencje i strategie mające na celu złagodzenie skutków dysfunkcji wykonawczych i poprawę jakości życia chorego. Zastosowane opcje będą zależeć od konkretnego przypadku i przyczyny deficytu. Niezależnie od tych zmiennych, we wszystkich przypadkach celem jest przywrócenie zmienionych funkcji oraz dokonanie adaptacji zewnętrznych.

Należy zidentyfikować dotknięte obszary, a także obszary chronione oraz mocne strony jednostki i jej środowiska. Z tego miejsca można zastosować wytyczne. Obejmują one promowanie nawyków zdrowego stylu życia, terapię zajęciową i wytyczne orientacji na pacjenta.

Dla osoby cierpiącej zrozumienie dysfunkcji wykonawczych i nauczenie się korzystania z elementów takich jak programy, planery, przypomnienia oraz strategie organizacji i motywacji mogą być naprawdę przydatne. Najlepiej jednak zasięgnąć porady profesjonalisty. Specjaliści potrafią zdiagnozować deficyt i opracować zindywidualizowany plan leczenia.