Kiedy władza pochłania najbardziej ludzką stronę człowieka, odsłania najgorsze części jego natury i nieuchronnie doprowadzi do wyrządzenia szkody innym.
Jeśli historia nas czegoś nauczyła to tego, że władza przyciąga, urzeka i nieuchronnie prowadzi do zniszczenia. Kraje nazywane „cywilizowanymi” nie uznają autokratycznego systemu rządów i zobowiązują się do rozdzielenia swoich uprawnień, aby uniknąć zła, które władza w ręku jednej osoby może wyrządzić.
Jednym z najtrudniejszych zadań wychowawcy, czy to rodzica, opiekuna czy profesjonalisty jest nauczenie różnicy między hierarchią, przywództwem i autorytetem. I jest to trudne, ponieważ nawet dorośli w swojej pracy edukacyjnej czasami niebezpiecznie balansuje na granicy dyktatury.
W rzeczywistości, jeśli spróbowaliśmy nazwać system, który rządzi naszym domem, może nie być to demokracja.
Władza w rodzinie
Wyobraź sobie rodzinę złożoną z pracującego ojca, matki odpowiedzialnej za dom, 12-letniego syna i 7-letniej córki. Na pierwszy rzut oka schemat organizacyjny byłby prosty: rodzice na szczycie skali, a następnie dzieci, przy czym najstarsze mają więcej praw i obowiązków.
Pierwszą trudnością, jaką napotykamy jest rozkład “mocy”. Mówiąc ogólnie, podczas gdy jedna część odpowiada za finansowe utrzymanie rodziny, druga odpowiada za logistykę i opiekę nad dziećmi i domem. Oboje rodziców uzupełniają się wykonując różne zadania.
Wszystko idzie dobrze, dopóki jedna ze stron nie przeanalizuje swojego wkładu i nie określi ilościowo znaczenia pracy każdej ze stron. Tutaj zaczynają się pojawiać małe pęknięcia w równowadze władzy.
Jeśli jedna ze stron uzna, że ich wkład jest ważniejszy, na przykład na podstawie zainwestowanego czasu i wysiłku lub spełniania potrzeb rodzinnych, które ekonomicznie zaspokaja ich praca powstanie idea nierównowagi, w której dana osoba będzie uważać, że wnosi więcej niż druga osoba, dlatego ma prawo żądać większej władzy w rodzinie.
Jest to zwykły przypadek pracującego ojca, który wykorzystuje podstawę ekonomiczną do stworzenia dyktatury rodzinnej pozostawiając żonę na niższym poziomie i na łasce decyzji „głowy rodziny”.
W przypadku rodzeństwa zwykle występują rozbieżności. Brat uważa, że ponieważ jest starszy ma władzę nad siostrą. Jednak ona uważa, że jest podporządkowana tylko rodzicom, co powoduje ciągłe konfrontacje.
Władza – eksperyment
W 1971 roku na Uniwersytecie w Stanford przeprowadzono przełomowy eksperyment w badaniach osobistych relacji opartych na władzy. Eksperyment polegał na wykazaniu szybkości, z jaką ludzie przetrzymywani w więzieniu przyjmują rolę więźnia, pomijając przy tym własną godność i tożsamość.
W tym celu w piwnicach uniwersytetu utworzono tymczasowe więzienie, w którym 12 studentów grało rolę więźniów, a kolejne 12 – strażników więziennych. To reakcja studentów, którzy przyjęli rolę strażników zwróciła później uwagę badaczy. Bardzo szybko przyjęli rolę, już nie tyle strażników, co napastników, zastraszaczy i oprawców.
Drugiego dnia eksperymentu traktowanie domniemanych przestępców wywołało zamieszki. Zostały one stłumione twardą ręką studentów, którzy wcielili się w rolę strażników więziennych. Najbardziej zaskakujące jest to, że nie otrzymali żadnych instrukcji, jak należy prowadzić więzienie. Robili tylko to, co według nich powinni zrobić.
Eksperyment więzienny w Stanford został zawieszony szóstego dnia przez jego twórcę, psychologa Philipa Zimbardo, pod naciskiem zewnętrznego obserwatora. Sprawdził on i ostrzegł uniwersytet o tym, że naruszane są najbardziej podstawowe wartości moralne i etyczne.
To nie był pierwszy raz, kiedy eksperyment ujawnił to, co najgorsze w ludzkiej naturze.
W 1963 r. Psycholog Stanley Milgram przeprowadził na Uniwersytecie Yale tak zwany Eksperyment Milgrama. Jego celem było zmierzenie władzy, jaką autorytet sprawuje nad jednostką. W tym przypadku eksperyment zmuszał badanego do stosowania coraz bardziej intensywnych wstrząsów elektrycznych u innej osoby.
Ponownie wyniki były zaskakujące, ponieważ 62% zastosowało maksymalną moc wstrząsów. Tylko nielicznym, podobnie jak w eksperymencie na Stanford, udało się postawić własne ludzkie wartości ponad otrzymywanymi rozkazami.
Dwa przykłady władzy w kinie
W filmie Śmierć i dziewczyna (Roman Polański, 1994) mężczyzna wyznaje ze szczytu urwiska, że zgwałcił kilka kobiet, gdy były one przetrzymywane w więzieniu podczas trwania reżimu:
„Na początku byłem dobry. To było silne. Ciężko walczyłem. Nikt nie walczył tak jak ja. Byłem ostatnim, który upadł… ostatnim, który spróbował… Inni mnie dopingowali. Chodź doktorze, nie spróbujesz darmowego świeżego mięsa? Nie mogłem już trzeźwo myśleć. A w środku… czułem, że zaczynało mi się to podobać.”
W tej strasznej scenie postać Bena Kingsleya wyznaje, jak pochłonęła go moc pożerając jego najbardziej ludzką stronę i zabierając go tam, gdzie nigdy nie myślał, że pójdzie.
Osoba: Ponieważ mógł. Zrobił to, ponieważ mógł. Jakiego innego motywu szukałeś?
Wszystko to może budzić wątpliwości co do pochodzenia ludzkiej natury. Przestrzegamy prawa w obawie przed konsekwencjami prawnymi? Czy akceptujemy normy społeczne właśnie po to, aby być częścią społeczeństwa? Czy szanowalibyśmy nasze wartości etyczne, gdybyśmy mieli całkowitą władzę nad otaczającymi nas ludźmi?
Eksperymenty ujawniają nam za każdym razem, że władza prowadzi nas nieubłaganie do najciemniejszej strony istoty ludzkiej.