Trauma i pamięć - jak są ze sobą powiązane?

W dzisiejszym artykule chcemy przyjrzeć się bliżej powiązaniu pomiędzy pamięcią i traumą. Powiemy o tym, jak intensywne przeżycia emocjonalne mogą wpłynąć na stan umysłu człowieka. Wyjaśnimy też różnicę pomiędzy zwykłymi i traumatycznymi wspomnieniami.

Trauma jest obiektem licznych badań. Specjaliści chcą lepiej zrozumieć, w jaki sposób intensywne lub traumatyczne przeżycia mogą wpłynąć na sposób klasyfikowania i przechowywania wspomnień, jak również na możliwość sięgania do nich. Czy istnieje jakieś powiązanie pomiędzy traumą a pamięcią? Czy traumatyczne przeżycia mogą pozostawić głębszy ślad niż te zwykłe?

Niektórzy twierdzą, że człowiek inaczej przetwarza traumatyczne wspomnienia niż te nieobarczone trudnymi emocjami. Okazuje się, że trauma zniekształca wspomnienia i utrudnia danej osobie przywołanie trudnego momentu w myślach. Z innych badań wynika jednak, że stres nie zniekształca wspomnień i że zapis jest taki sam, bez względu na ich rodzaj.

Prawda jest taka, że wszystkie te badania zostały przeprowadzone w warunkach laboratoryjnych, w których istnieje ograniczona możliwość odtworzenia sytuacji traumatycznej. Jest to bowiem miejsce bezpieczne i kontrolowane, o czym wie badany człowiek.

Najbardziej wiarygodne dane pochodzą zatem z badań nad osobami z syndromem stresu pourazowego (ang. PTSD – Post-Traumatic Stress Disorder). Ich przeżycia pozwalają lepiej zrozumieć, w jaki sposób trauma jest powiązana z pamięcią.

Syndrom stresu pourazowego a trauma – statystyki

Syndrom stresu pourazowego jest definiowany jako schorzenie wynikające z nietypowej reakcji na traumatyczne lub bolesne wydarzenie. Nie powinno się go jednak określać jako reakcję “odbiegającą od normy”. Jest to bowiem reakcja na zdarzenia, których osoby te nigdy wcześniej nie doświadczyły.

Człowiek, który przeżył jakieś traumatyczne wydarzenie nie jest czasem w stanie skonfrontować się z bolesnymi wspomnieniami. Doświadcza przez to zaburzeń związanych z tymi trudnymi momentami.

U niektórych występują nawracające koszmary czy też natarczywe, pojawiające się w przypadkowych momentach myśli dotyczące traumatycznego wydarzenia. Niektóre osoby mogą nawet w takich chwilach tracić przytomność.

Zdarza się również, że u osób z syndromem stresu pourazowego występuje zjawisko dysocjacji i silny dyskomfort psychologiczny. Takie osoby starają się unikać wszystkiego, co kojarzy im się z bolesnym doświadczeniem. Często robią to nieświadomie.

Najczęstszymi przyczynami syndromu stresu pourazowego są klęski żywiołowe (powodzie, trzęsienia ziemi, tsunami itp.), wypadki i nagłe choroby. Największy odsetek ludzi, bo aż 70 do 80%, boryka się jednak z syndromem stresu pourazowego po tym, jak doświadczą okrucieństwa wobec ludzi. Mówimy tu o przemocy, gwałcie, terroryzmie czy obozach koncentracyjnych.

Trauma a utrata pamięci

Jednym z kryteriów pozwalających określić, czy u danej osoby wystąpił syndrom stresu pourazowego, jest niezdolność do przypomnienia sobie niektórych aspektów traumatycznego wydarzenia. Zjawisko to nazywane jest amnezją dysocjacyjną. Choremu może się wydawać, że utracił pewne wspomnienia, jednak one istnieją w jego pamięci i wpływają na jego zachowanie.

Na przykład dziewczynka, która nie pamięta, że ktoś molestował ją seksualnie w łazience, może unikać publicznych toalet. Robi to podświadomie i nie jest w stanie wyjaśnić, dlaczego akurat to miejsce wywołuje w niej silny dyskomfort.

Nagłe retrospekcje

Trauma może przejawiać się również takimi symptomami, jak unikanie, tłumienie emocji, przesadzone reakcje na niektóre bodźce, przeżywanie na nowo danego zdarzenia czy też pojawiające się nagle bolesne wspomnienia.

Sam fakt, że wspomnienia te się ujawniają nie znaczy, że chory ma do nich świadomy dostęp. Nadal będzie on doświadczał luk w pamięci, kiedy będzie chciał sięgnąć do zdarzeń związanych z traumatycznym wydarzeniem. Niektóre aspekty jakiegoś trudnego przeżycia mogą jednak samoistnie wypływać do wierzchu. Dzieje się to w momentach, które pozostają poza kontrolą danej osoby.

Przypadkowe retrospekcje a sięganie do wspomnień

Trzeba zaznaczyć, że nagłe retrospekcje nie są tym samym, co powracające wspomnienia. Kiedy ktoś przeżywa niekontrolowaną retrospekcję, zdaje mu się, że czas stanął w miejscu. Osoba ta przeżywa daną sytuację od nowa. Ma to miejsce, kiedy pojawia się jakiś neutralny bodziec, którego dany człowiek nie klasyfikuje ani jako coś pozytywnego ani negatywnego.

Na przykład ktoś, kto padł ofiarą ataku terrorystycznego może doświadczyć nagłej retrospekcji na widok niebieskiej apaszki na czyjejś szyi. Wcale nie musi się ona kojarzyć np. z chustką, jaką miał zawiązaną na twarzy napastnik.

Wystarczy, że ściany centrum handlowego, w którym doszło do ataku były koloru niebieskiego. Bodziec ten wystarcza, żeby u danego człowieka pojawiła się nagła retrospekcja i przeżywanie bolesnego zdarzenia na nowo.

Amnezja i hipermnezja

Badania potwierdzają wstępnie, że trauma ma wpływ na pamięć. Osoby, które doświadczyły traumatycznych przeżyć mogą się borykać z amnezją (zanikiem pamięci). Zaburzenie to może się objawiać dezorganizacją wspomnień lub ich częściową utratą.

Syndrom stresu pourazowego może również prowadzić do hipermnezji, czyli nadmiaru wspomnień. Ten problem z kolei wiąże się z nawracającymi retrospekcjami czy tez koszmarami. Zdarza się, że u tej samej osoby występują zarówno amnezja, jak i hipermnezja. Wszystko zależy od tego, jakiej natury była trauma, której doświadczył ten człowiek.

Jak trauma wpływa na pamięć?

Trauma zdaje się być bezpośrednio związana z pamięcią autobiograficzną. Jest to cześć pamięci deklaratywnej i pozwala ona zapamiętać wydarzenia, które miały miejsce w przeszłości każdego z nas. Dzięki tej pamięci człowiek jest w stanie zauważyć logiczne następstwa pewnych zdarzeń w jego życiu.

Specjaliści podejrzewają, że pamięć autobiograficzna reaguje w nietypowy sposób na traumatyczne zdarzenia. Nie są one bowiem logiczne i pozostają po nich jedynie fragmentaryczne elementy. Niektórzy mają nawet wrażenie, że traumatyczne zdarzenie nie stanowi części ich własnego życia. To z kolei sprawia, że postrzegają te bolesne wspomnienia jako cudze, natarczywe i nieproszone.

Czy istnieje różnica pomiędzy zwykłymi a traumatycznymi wspomnieniami?

Odpowiedź na to pytanie brzmi: tak. Różnica przejawia się między innymi tym, jakie mechanizmy uruchamiają się w przypadku bardzo stresujących sytuacji.

Oto czym charakteryzują się traumatyczne wspomnienia:

• Trudność z przywołaniem wspomnień. Pewne elementy wspomnień są przechowywane na obrzeżach świadomości. Może to prowadzić do nagłych retrospekcji emocjonalnych.
• Upływ czasu może mieć pozytywny wpływ na odzyskiwanie wspomnień. Im więcej czasu mija od traumatycznego wydarzenia, tym łatwiej danej osobie jest przypomnieć sobie jego szczegóły.
• Kiedy ktoś odzyska już utracone tymczasowo wspomnienia, stają się one bardzo wyraźne i takie już pozostają.
• Im dłużej trwała trauma, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo odzyskania wspomnień. Na przykład jeśli jakaś kobieta była molestowana przez lata, jest mniej prawdopodobne, że odzyska pamięć o traumatycznych wydarzeniach. Inaczej jednak będzie w przypadku osoby, która doświadczyła molestowania jeden raz.
• Traumatyczne wspomnienia pojawiają się automatycznie i w sposób niekontrolowany. Są zazwyczaj wywoływane przez jakiś neutralny bodziec.

Zwykłe wspomnienia – czym się charakteryzują?

W przypadku zwykłych wspomnień wszystkie powyżej wymienione mechanizmy działają odwrotnie.

• Do zwykłych wspomnień można z łatwością wrócić. Stanowią one naturalny element codziennego życia.
• Upływ czasu negatywnie wpływa na możliwość sięgania do tych wspomnień. Im więcej czasu minie od jakiegoś zdarzenia, tym trudniej jest przywołać w pamięci jego szczegóły.
• Każde ze wspomnień może mieć inny poziom wyrazistości. Są one bardzo elastyczne i mogą się zmieniać z upływem lat.
• Im częściej sięgasz do danych wspomnień, tym większe jest prawdopodobieństwo, że będziesz w stanie je przywołać.
• Zwykłe wspomnienia pojawiają się tylko wówczas, gdy świadomie do nich sięgniemy. Oznacza to, że mamy nad nimi kontrolę.

Podsumowując, trauma jest czynnikiem, który może mieć duży wpływ na nasza pamięć. Trudno jest bowiem wpleść traumatyczne wydarzenia w zwykły system przekonań i nadać im sensowne znaczenie. Dlatego też traumatyczne wspomnienia są klasyfikowane i przechowywane w inny sposób. Są poza zasięgiem świadomości i pozostają poza kontrolą człowieka.