Terapia systemowa - najważniejsze informacje

Napisane i zweryfikowane przez psycholog Cristina Roda Rivera.

Ostatnia aktualizacja: 27 grudnia, 2022

Terapia systemowa ma swoje korzenie w terapii rodzinnej, choć obecnie nie stosuje się jej tylko do tego celu. W terapii systemowej największy nacisk kładzie się na relacje i na proces interakcji pomiędzy ludźmi. Obserwacja jednostki schodzi tutaj na drugi plan.

W 1968 r. austriacki biolog, Ludwig Von Bertalanffy sformułował Ogólną teorię systemów. Wykorzystał koncepcję systemu jako “sieci elementów pozostających w interakcji”. W późniejszym czasie zastosował tę ideę do stworzenia ram terapeutycznych, które stały się dominującym modelem w badaniach rodziny i relacji międzyludzkich.

Terapia systemowa wykorzystuje wiedzę z różnych dziedzin naukowych, choć ogranicza się w tej kwestii głównie do założeń teoretycznych. Można w niej odnaleźć elementy cybernetyki, pragmatycznego rozwoju komunikacji, czy też psychoterapii rodzinnej. Takie połączenie wielu perspektyw pozwoliło na wszechstronne zastosowanie terapii systemowej. Jest ona wykorzystywana zarówno w pracy indywidualnej, jak i w terapii par lub rodzin (Hoffman, 1987).

Koncepcja systemu

W terapii systemowej wspólnym mianownikiem różnych punktów widzenia jest koncepcja systemu oraz założenie, że całość jest ważniejsza niż suma poszczególnych elementów. Oznacza to, że z perspektywy systemowej patrzymy głównie na właściwości całego systemu, wynikające z interakcji pomiędzy poszczególnymi elementami tego systemu. Ogólnie rzecz biorąc, najważniejsza jest relacja, jaka tworzy się pomiędzy ludźmi w drodze interakcji.

Psychologowie zajmujący się terapią systemową stosują koncepcję systemu w odniesieniu do relacji międzyludzkich. System – może to być rodzina, para, lub dowolna grupa społeczna – składa się z jednego lub więcej elementów połączonych ze sobą w taki sposób, że każda zmiana wywołuje kolejną zmianę. Takie podejście pozwala badaczom określić fundamentalne cechy zaburzeń jednostki i wszystkich członków należących do danego systemu.

Terapia systemowa – korzenie

Terapia systemowa ma najsilniejsze korzenie w psychoanalizie. Przykładami mogą być tutaj takie pojęcia, jak “schizofrenogenna matka”, stworzone przez Friedę Fromm-Reichmann jak również “perwersyjna matka” – określenie, które po raz pierwszy pojawiło się w pracach Rosena, czy też wywiad rodzinny stosowany przez Bella.

Terapia systemowa ma jednak najbardziej wyraźne początki w pracach antropologa Gregorego Batesona oraz jego zespołu ze szpitala w Palo Alto. Bateson, wraz z takimi badaczami jak Jackson, Haley i Weakland, analizował systemy komunikacji w rodzinach schizofrenicznych.

Gregory Bateson

Jedna z najciekawszych teorii, jaką stworzył Bateson na podstawie swoich badań mówi o podwójnymi wiązaniu. Według założeń tej teorii, sprzeczne komunikaty mogą prowadzić do delirium jako metody ucieczki przed rzeczywistością. Sprzeczność polega na tym, że dana osoba otrzymuje np. dwa różne polecenia i wypełnienie jednego oznaczałoby nieposłuszeństwo wobec drugiego. Przykładem mogą być zdania: “Bądź bardziej spontaniczny” lub “Nie bądź posłuszny”.

W tym samym okresie, w 1962 r. Jackson i Ackerman założyli czasopismo Family Process, a Bertalanffy sformułował Ogólną teorię systemów. Potem stała się ona podstawą do wszystkich późniejszych terapii systemowych.

Wspólne elementy terapii systemowych

Choć terapie systemowe mają różne formy i wykorzystują wiedzę z różnych dyscyplin naukowych, mają one kilka wspólnych cech. Najważniejszy z nich to wspomniany powyżej koncept systemu jako “zbioru powiązanych ze sobą elementów”.

W Ogólnej Teorii Systemów, Bertalanffy podkreślił również koncepcję interakcji. Stwierdził, że nieodzownym elementem systemu są wewnętrzne zależności pomiędzy jego elementami. Uważał również, że każdy element systemu może stanowić podsystem. W ten sposób rodzina może być systemem, a relacja pomiędzy matką a dzieckiem – podsystemem.

Systemy otwarte i zamknięte

Ważne jest rozróżnienie pomiędzy systemem otwartym i zamkniętym. Jest to jednak kwestia, co do której nie wszyscy badacze są zgodni. Według Bertanlaffy’ego, system zamknięty nie prowadzi żadnej wymiany z otoczeniem, natomiast w systemie otwartym prowadzona jest nieustanna komunikacja zarówno na poziomie wewnętrznym, jak i z innymi systemami.

Na przykład zamknięte systemy rodzinne nie prowadzą komunikacji ze swoim środowiskiem. Końcowy stan zależy tylko od warunków panujących wewnątrz systemu. Następuje osłabienie progresywnej energii w relacji i w systemie rodzinnym.

Na podstawie tych obserwacji, wyników badań i koncepcji zaczerpniętych z Teorii Systemów, autorzy tacy jak Watzlawick, Beavin i Jackon ze szkoły Palo Alto stworzyli Teorię komunikacji międzyludzkiej.

Modele systemowe

Teoria komunikacji międzyludzkiej zawiera koncepcje i założenia, które pojawiają się we wszystkich modelach systemowych:

• Całkowity brak komunikacji jest niemożliwy. To stwierdzenie wynika z założenia, że każdy aspekt zachowania, włącznie z milczeniem czy określonym stanem stanowi rodzaj komunikacji.
• Mechanizmy wewnątrz systemu podlegają autoregulacji w drodze sprzężenia zwrotnego.
• Każdy komunikat posiada dwa aspekty: treści oraz relacji. Na poziomie treści przekazujemy jakąś wiadomość, a na poziomie relacji przekazujemy informacje o tym, jak postrzegamy rozmówcę i jego stosunek do nas. Jeżeli pomiędzy tymi dwoma aspektami występuje dysonans, mamy do czynienia ze sprzecznym komunikatem.
• Interakcja jest uwarunkowana przez ocenę zaangażowania uczestników. Oznacza to, że w oparciu o to, jak postrzegamy nasze otoczenie, podejmujemy decyzję o tym, jaki charakter będzie miała nasza relacja z rozmówcami i vice versa. W związku z tym, różnica w ocenie faktów jest przyczyną wielu konfliktów w relacjach międzyludzkich.

Mimo wspólnego mianownika, każda ze szkół terapii systemowej ma swoje odrębne cechy. Przyjrzyjmy się im nieco bliżej.

Szkoła interakcji MRI: Watzlawick, Wakland i Fisch

Ta szkoła teorii systemowej kojarzona jest z drugim pokoleniem naukowców z Palo Alto (Watzlawick, Weakland & Fisch, 1974, Fisch, Weakland & Segal, 1982).

Niektóre z założeń głoszonych przez tę szkołę to:

• Zastosowane rozwiązania utrwalają problem. Oznacza to, że kiedy ktoś wykorzystuje jakąś metodę do rozwiązania danego problemu, zazwyczaj jedynie wzmacnia ten problem.
• W celu zidentyfikowania obwodów w danej relacji i stosownych do problemu rozwiązań stosowana jest interwencja. Celem jest zmiana wzorców interakcji, znanych jako Zmiana 2, podczas gdy nieskuteczne rozwiązania określane są jako Zmiana 1, lub “więcej tego samego”.
• Jedną ze strategii są interwencje paradoksalne. Polegają na zlecaniu zadań lub komunikowaniu idei, które są odległe wspólnemu systemowi, ale pozostają w zgodzie z jego ramami. Aby to osiągnąć, terapeuta musi “mówić w języku pacjenta”.

Paul Watzlawick

Szkoła strukturalna i strategiczna: Minuchin i Haley

Minuchin i Haley są głównymi przedstawicielami tej szkoły. Wierzą oni, że konieczna jest analiza struktury, ponieważ pozwala ona rozpoznać rodzaj relacji pomiędzy członkami danego systemu. To z kolei daje możliwość zastosowania odpowiednich rozwiązań. Obydwaj psychologowie twierdzą, że relacje rodzinne opierają się na sojuszach i koalicjach.

Przykładem sojuszu jest bliski kontakt pomiędzy dwoma członkami systemu, z którymi osoba trzecia ma luźniejszą relację. Koalicja natomiast składa się z dwóch osób, które stoją w opozycji do trzeciej osoby. Koalicje różnych pokoleń określa się jako perwersyjny trójkąt (matka i syn przeciwko ojcu).

Z tego punktu widzenia terapeuta może zastosować odpowiednie techniki, aby zmodyfikować strukturę rodziny. Kwestionuje on wówczas definicję rodziny i przeprowadza pozytywną redefinicję symptomu.

Inną stosowaną tu metodą jest wyznaczanie zadań określonemu członkowi rodziny. W takiej sytuacji terapeuta wchodzi w sojusz z jednym podsystemem i stymuluje przebudowę granic lub przeprowadza interwencję paradoksalną.

Mediolańska szkoła systemowa: Selvini-Palazzoli, psychoza w rodzinie

Szkoła ta wywodzi się z prac Mary Selvini-Palazzoli i jej zespołu.

Naukowcy z tego zespołu skupili się na zaburzeniach psychotycznych, które zazwyczaj pojawiają się w rodzinach o sztywnych granicach. Terapia systemowa oparta na szkole mediolańskiej zwraca szczególną uwagę na dane zebrane w momencie pierwszego kontaktu z rodziną.

Na podstawie zebranych danych terapeuta przygotowuje roboczą hipotezę, która jest weryfikowana podczas pierwszej sesji. Skupia się on głównie na znaczeniu rodziny w odniesieniu do symptomu. Pracuje również z pacjentami w celu znalezienia konsensusu.

Jednym z rodzajów interwencji stworzonych przez tę szkołę jest program do pracy z rodzinami psychotycznymi, który polega na zlecaniu tych samych zadań całej rodzinie i na próbie stworzenia sojuszu pomiędzy rodzicami poprzez zastosowanie sekretu, który służy rozdzieleniu podsystemu, szczególnie stworzonego przez dzieci.

Terapia systemowa daje nam nową perspektywę na problemy i trudności, z jakimi borykamy się w interakcjach z ludźmi. Jest to perspektywa, która stawia relacje międzyludzkie ponad jednostką, aby poprawić jakość życia ludzi. Choć jest to nietypowa i ciekawa metoda, nabiera ona coraz większego znaczenia.