Efekt pewności wstecznej – wiedziałem, że tak będzie!

Wychodzimy z domu na plażę, świeci słońce, a gdy tylko docieramy na miejsce, na horyzoncie pojawia się burza. Ktoś mówi “wiedziałem, że tak będzie, miałem złe przeczucia“. Nie ma jednak czarodziejskiej kuli ani mocy przepowiadania przyszłości. Takie zachowanie to efekt pewności wstecznej.

Nie brak w rodzinie, pracy, mediach społecznościowych i wśród znajomych osób, które zachowują się jak wyrocznia i twierdzą, że przewidzieli bieg wydarzeń.

“Wiedziałem, że to się tak skończy, miałem do tego nosa”…Tego typu stwierdzenia nigdy nie przestaną nas zaskakiwać. To sugerowanie, że jest się w stanie antycypować rzeczywistość, co wcale nie ma miejsca.

Efekt, o którym mowa to rezultat luki w pamięci, fałszywego wspomnienia dotyczącego założeń na temat wydarzeń. Czy takie zachowania są ci znajome?

Efekt pewności wstecznej dotyczy głównie negatywnych wydarzeń

Jesteśmy ludźmi z krwi, kości, marzeń, pragnień i mechanizmów psychologicznych. Nie mamy jednak tego świadomości. Mechanizmy te wprowadzają nas czasami w błąd, skutkują fałszywymi osądami i nielogicznymi interpretacjami.

Zamiast rozpaczać i prowadzić introspekcję, zastanówmy się nad tym. Każdy z nas korzysta z mechanizmów psychologicznych, gdyż jest to potrzeba ewolucyjna, zasób mózgu rozwijającego się z czasem. Przyczyna? Cel? Oszczędność czasu. Nie jesteśmy w stanie przetwarzać każdego elementu czy wariantu, który do nas dociera; umysł musi szybko kojarzyć.

Jakie są tego konsekwencje? Błędy, nietrafione założenia, tendencja do selekcji danych pasujących do naszych przekonań lub zakładanie, że nasz sposób myślenia jest najbardziej akceptowany i powszechny (efekt konsensusu). Efekt pewności wstecznej definiuje więc pewien typ zjawiska psychologicznego, które uwydatnia się w czasach zmian społecznych i kryzysów ekonomicznych.

Przyjrzyjmy się temu.

Efekt pewności wstecznej i Watergate

Na początku lat 70. psychologia zainteresowała się badaniem i definiowaniem mechanizmów psychologicznych. Najważniejsze postaci w tym polu to doktor  Amos Tversky oraz psycholog nagrodzony Noblem z ekonomii – Daniel Kahneman.

Dzięki im badaniom na temat heurystyki odkryto jeszcze jeden efekt…Doktor Baruch Fischhoff pogłębił rozważania na ten temat i przeprowadził swój własny eksperyment w latach 1974-1975.

Nieco przed końcem kadencji Nixona zapytano dużą grupę populacji czy prezydent zostanie ponownie wybrany. Większość odpowiedziała, że tak. Parę miesięcy później, po aferze Watergate, większość twierdziła, że bieg wydarzeń był do przewidzenia. Zupełnie jakby zapomnieli o swojej pierwszej tezie.

Gdy sprawy się nie układają

Efekt pewności wstecznej częściej dotyczy wydarzeń negatywnych. Kryzys, rozstanie, złe wiadomości ze świata…W tym kontekście częściej pojawiają się głosy antycypacji wstecznej.

Tak było przy nadejściu kryzysu finansowego w 2008 roku. Wielu ekonomistów nie przewidywało go, ale gdy nadszedł, większość twierdziła, że były ku temu przesłanki.

Do tego dochodzi zjawisko poszukiwania winnych. Wówczas padają zdania typu “wiedziałem, że katastrofa się zdarzy, trzeba ukarać osoby, które do niej dopuściły”.

Skąd bierze się efekt pewności wstecznej?

Każdy z nas zna kogoś, u kogo przejawia się efekt pewności wstecznej. To nieco męczący profil mentalny. Jakie są przyczyny? Dlaczego umysły niektórych kierują się ku błędnym osądom, podczas gdy antycypowanie jest niemożliwe?

Gdy dochodzi do powstania negatywnej czy wrogie sytuacji (kryzys ekonomiczny, katastrofa naturalna), umysł oszukuje nas podpowiadając “przewidziałeś to przecież” i daje poczucie kontroli nad rzeczywistością. Poprawia nam to humor, łagodzi strach i dodaje motywacji.

To jak mechanizm obronny: “jest źle, ale ponieważ to przewidziałem, nie robi to na mnie aż takiego wrażenia. Jeśli znajdę winnych, będę mieć poczucie kontroli i uwolnię się od poczucia winy”. 

Mechanizm dopasowywania swoich wcześniejszych przekonań do rzeczywistości celem wyeliminowania dysonansu jest bardzo częsty.

Daniel Kahneman pisze o tym i innych mechanizmach w swojej książce Myślenie szybkie i wolne. Zjawiska te dotyczą nas wszystkich, czy tego chcemy, czy nie.