Rozwój empatii w dzieciństwie: jak przebiega?

Wszystko, co wiąże się z empatią, jest obecnie niezwykle modne. Ale w jaki sposób przebiega rozwój empatii? Przez jakie etapy trzeba przejść, aby można było uznać, że dana osoba jest niezależna w takich obszarach jak emocje, myśli i działania?

Zanim wytłumaczymy jak wygląda rozwój empatii w dzieciństwie, warto dowiedzieć się czym tak naprawdę ona jest.

Koncepcja “empatii” pochodzi od tego, co przedstawiciele szkockiego oświecenia nazywali “sympatią”. David Hume w swoim traktacie o naturze człowieka oraz Adami Smith opisywali ją jako naturalny sposób komunikacji.

Ta definicja stanowi podstawę neuronauki, psychologii rozwoju oraz psychologii społecznej. Rozwój empatii w dzieciństwie daje nam wgląd w bardzo ciekawe fakty dotyczące aspektu ewolucji naszego gatunku.

Jedno z założeń wybija się na pierwszy plan: nasza socjalizacja nie wynika z empatii, a przynajmniej nie oryginalnie. W rzeczywistości biologia ewolucyjna zakłada, że zachowania altruistyczne narodziły się jeszcze zanim miały szansę rozwinąć się u przedstawicieli gatunku ludzkiego.

Takie zachowania można zaobserwować u przedstawicieli niektórych gatunków, które nie posiadają umiejętności empatii. Możemy do nich zaliczyć choćby insekty żyjące w grupach, takie jak pszczoły. Umierają niedługo po tym, jak ukąszą swój cel, ponieważ poświęcają się, aby ratować swoją społeczność.

Ten przykład pokazuje, że związek między empatią a altruizmem wcale nie jest taki prosty.

Empatia z punktu widzenia psychologii rozwoju człowieka

Prace Lippsa (1903) koncentrowały się na różnicy między terminami “sympatia” a “empatia”. Badacze psychologii rozwoju człowieka definiują empatię jako wielowymiarowy koncept, który wiąże się z komponentem poznawczym.

Tym samym zależy od rozpoznawania i rozumienia emocji innych osób. Wiąże się także z komponentem emocjonalnym, czyli współdzieleniem uczuć lub pośredniej odpowiedzi.

“Jeśli zobaczysz kogoś bez uśmiechu, daj mu swój.”

-Dolly Parton-

Rozwój empatii i modele poznawcze

W latach 90. rozpoczęto badania nad empatią z perspektywy inteligencji emocjonalnej. Właśnie wtedy powstał słynny model zdolności Mayera i Saloveya (1997). Uznaje on, że empatia wymaga postrzegania i rozumienia emocji innych osób.

Kolejny istotny model to model inteligencji emocjonalno-społecznej Bar-Ona (1997, 2000). Twierdzi on, że empatia to składnik czynnika, który nazywamy umiejętnościami interpersonalnymi. To umiejętność posiadania świadomości i rozumienia emocji, uczuć oraz pomysłów innych osób.

Te dwa modele nie są aż tak integracyjne jak te proponowane przez psychologię rozwoju. Zamiast tego koncentrują się raczej na komponencie poznawczym.

Ostatnio Batson i jego współpracownicy zaproponowali rozróżnienie między perspektywą a empatią. Zyskiwanie perspektywy wydaje się poprzedzać typowe reakcje empatyczne (Batson et al., 1992).

Model Hoffmana dotyczący rozwoju empatii w dzieciństwie

Hoffman, jeden z głównych teoretyków rozwoju empatii w dzieciństwie, rozpoznaje dwa wymiary badania empatii:

• Rozpoznawanie stanu emocjonalnego innych osób.
• Pośrednie odpowiedzi emocjonalne.

Model Hoffmana tłumaczy w jaki sposób pojawia się empatia i jak rozwija się u dzieci. Uważa on, że najważniejszą rolę odgrywa integracja uczuć i poznania, która wykracza poza podejście do przetwarzania informacji.

Zakłada, że empatia rozwija się w sposób przypominający stopnie rozwoju społeczno-poznawczego. Cały proces rozpoczyna się od globalnych uczuć empatycznych, podczas których dziecko nie odróżnia jeszcze w jasny sposób samego siebie od innych. Tym samym nie jest pewne jakie jest źródło jego uczuć.

Następnie przechodzi przez kilka etapów, póki nie dotrze do najbardziej zaawansowanego, w którym dochodzi do połączenia wszystkiego, co osiągnęło w poprzednich etapach. W bardziej zaawansowanych etapach można wykazywać się empatią wobec innych.

Dzieje się to głównie ze względu na wiedzę o tym, że poza nami istnieją inne jednostki fizyczne i że ich stan emocjonalny jest odrębny, niezwiązany z nami.

Dojrzała empatia pozwala nam zwracać większą uwagę na kluczowy stan, w jakim znajduje się inna osoba, a nie na obecną sytuację. Według Hoffmana musi zachodzić równoległość uczuć i odczuć z myślami, zasadami moralnymi oraz tendencjami do zachowania w określony sposób.

Etapy rozwoju empatii w dzieciństwie

Zgodnie z modelem Hoffmana rozwój empatii w dzieciństwie można podzielić na cztery etapy:

Pierwszy etap (globalny)

Ma miejsce w trakcie pierwszego roku życia dziecka. Podczas niego dziecko nadal nie postrzega innych osób jako oddzielnych, niepołączonych z nim jednostek. Tym samym myli ból, który postrzega u innych, ze swoim własnym, mając wrażenie, że cierpienie dotyka je bezpośrednio. Na przykład dziecko, które widzi, jak jego mama płacze, może wycierać własne oczy.

Kolejny przykład

Dziewczynka w wieku 11 miesięcy zobaczyła, jak upadła jej koleżanka, i zaczęła płakać. Popatrzyła na nią przez chwilę, a następnie włożyła palec do ust i ukryła twarz w brzuchu mamy. Zachowywała się w taki sposób, jakby to ona upadła.

Drugi etap (egocentryczny)

Ten etap przypada na drugi rok życia człowieka. Dziecko, które się w nim znajduje, ma świadomość tego, że inni mogą również znajdować się w nieprzyjemnych sytuacjach. Jednak zakłada, że reakcja i stan emocjonalny innych osób jest dokładnie taki sam jak ich.

Na przykład chłopiec w wieku 13 miesięcy, który widzi smutną osobą dorosłą, może podarować jej swoją ulubioną zabawkę. Kolejny przykład to fakt, że dziecko w tym samym wieku biegnie po swoją mamę, aby pocieszyła jego rówieśnika, który płacze.

Trzeci etap (uczucia innych osób)

Ten etap trwa od drugiego do trzeciego roku życia. Znajdujące się w nim dziecko ma świadomość, że uczucia, które odczuwa, różnią się od uczuć innych ludzi. Mimo tego jest w stanie odpowiadać na nie w niesamolubny sposób.

Podczas tego okresu dziecko jest już w stanie zrozumieć, że zamiary i potrzeby innych osób różnią się od ich własnych. Dlatego też uczucia danej osoby również mogą być inne. Dzięki temu jest w stanie pocieszać innych ludzi.

Czwarty etap (inne czynniki życiowe)

To już ostatni etap rozwoju empatii w dzieciństwie. Podczas niego uczucia innych osób są postrzegane nie tylko jako reakcje na wydarzenie w teraźniejszości, ale łączą się także z ogólnymi doświadczeniami życiowymi. Oznacza to, że dziecko reaguje inaczej na przelotny ból, a inaczej na chroniczny, ponieważ bierze pod uwagę ogólny stan drugiej osoby.