Samospełniające się proroctwo to koncepcje i myśli, które z naszego umysłu przenoszą się na rzeczywistość.To mentalne konstrukcje zamieniające się w fakty. Chodzi o przekonania działające jak przepowiednie, które stają się realne.
Koncepcję samospełniającego się proroctwa stworzył socjolog Robert Merton. Odnosił się do fałszywych definicji sytuacji, które prowadzą do zmiany zachowań i transformacji błędnych koncepcji w fakt.
Ludzie nie reagują bowiem na sytuacje jako takie, ale na ich interpretacje (rzeczy są takie, jakimi je widzimy). Zachowanie w odpowiedzi na konkretne okoliczności zdeterminowane jest przez percepcję i znaczenie przypisywane wydarzeniom.
Osoba przekonana o swojej interpretacji sytuacji dopasowuje swoje zachowanie do własnej percepcji, co ma realne konsekwencje.
Samospełniające się proroctwo: typy
Pewne proroctwa mają charakter osobisty. W ich przypadku jesteśmy przekonaniu, że coś się wydarzy i nasze zachowania konstruują tę sytuację w rzeczywistości. Jeśli na przykład niesiemy tacę z filiżankami kawy i boimy się, że upadnie, denerwujemy się, drżą nam ręce i taca ląduje na podłodze.
Inne proroctwa pojawiają się w interakcji z ludźmi – chodzi o założenia na temat tego, co druga osoba myśli lub planuje. To rezultat uznawania własnych domysłów za pewne bez zadawania pytań.
Zjawisko to nazywane jest efektem Pigmaliona i w psychologii odnosi się do wpływu wywieranego przez przekonanie jednej osoby na zachowanie drugiej. Chodzi o oczekiwanie zachęcające innych do jego spełnienia.
Matka, która widzi dziecko bawiące się w stolarza zamartwia się, że uderzy się w palec młotkiem. Presja rośnie do takiego stopnia, że dziecko faktycznie to robi, na co matka reaguje słowami “a nie mówiłam!”.
Pewne samospełniające się proroctwa dotyczą szerszej perspektywy – w tym zjawisk społecznych i gospodarczych. To zagadnienie z zakresu socjologii dotyczące różnych wymiarów życia takich jak społeczeństwo, kultura, relacje międzyludzkie, polityka, rodzina, gospodarka.
Przykłady ilustrują proces przejścia od osobistej hipotezy czy wyobrażenia do przełożenia na fakty. Wielokrotnie skoki wartości dolara mają związek z plotkami na temat wzrostu jego wartości. Wówczas ludzie kupują więcej, co wzmacnia jego pozycję na rynku.
Wymyślanie i rozprzestrzenianie
Przykład stanowi wynalezienie czegoś, ogłoszenie i rozprzestrzenianie informacji na ten temat. Gdy chleb drożeje ze względu na deficyt mąki, ludzie automatycznie chcą go więcej kupować nie ze względu na swoje nawyki żywieniowe, ale z potrzeby zaopatrzenia się na wypadek niedoboru (niedobór generuje pragnienie).
W konsekwencji chleba zacznie brakować, gdyż ludzi będą stać po niego w kolejkach i kupować na zapas. Obserwatorzy natomiast będą rozprzestrzeniać wiadomość o deficycie chleba. Nadmierny popyt sprawi, że wartość pozostałego chleba wzrośnie, a co za tym idzie, także jego cena.
Zaklinanie rzeczywistości podczas ataku paniki lub agorafobii
Prototyp samospełniającego się proroctwa stanowi to pojawiające się podczas ataków paniki. Przy zaburzeniach lękowych podejmuje się konkretne działania zorientowane na złagodzenie ataków. Osoby cierpiące na tego typu problemy boją się bać, gdyż lęk może zamienić się w panikę.
Osoba dręczona zaburzeniami lękowymi przez cały czas obawia się ataku paniki, nawet jeśli przydarzył jej się tylko kilka razy. Budzi się rano myśląc o objawach i modląc się, by się nie pojawiły.
Jak mantrę powtarza: “nic się nie stanie, nic się nie stanie“, nie zdając sobie sprawy z własnego strachu przed atakiem paniki. Stawia to cały organizm w stan alarmowy wskutek pobudzenia nadnerczy wydzielających adrenalinę i kortyzol do krwi.
Mięśnie się napinają, bicie serca przyspiesza, w klatce piersiowej pojawia się ucisk oraz pojawiają się kłopoty z oddychaniem i hiperwentylacja. Prowadzi to do nadprodukcji dwutlenku węgla, co skutkuje zawrotami głowy, nudnościami, zimnymi potami i drżeniem. Objawy paniki pojawiają się zatem z niczego.
Proroctwo przemawiające przez gesty rozmówcy
Proroctwa tego typu mogą dotyczyć też gestów rozmówcy, które stanowią pewnego rodzaju ekran, na którym pojawiają się projekcje. Zmarszczone brwi mogą zostać zinterpretowane jako dowód na złość, upór, krótkowzroczność, ból głowy, kiepski humor czy problemy żołądkowe.
Jeśli nie poprosi się o wyjaśnienie nie wiadomo czy przyczyną jest złość, czy problemy ze wzrokiem. Dochodzi więc do powstania samospełniającego się proroctwa. Jeśli założymy, że nasz rozmówca jest zły i spytamy go o to, a on zaprzeczy, ale mimo wszystko będziemy upierać się przy swoim, zapewne w końcu się zezłości potwierdzając naszą teorię.
Samospełniające się proroctwo w relacjach seksualnych
Relacje seksualne to kontakty najbardziej narażone na komplikacje ze względu na wysoki stopień emocjonalnej wrażliwości osób w nie zaangażowanych. W przypadku impotencji wystarczy, że samoocena mężczyzny zostanie obniżona wskutek braku erekcji, by doszło do serii porażek na polu seksualnym.
W takiej sytuacji zwykle pojawiają się wymówki i preteksty takie jak nadmiar pracy, stres czy próby ukrycia problemu. Partnerka wówczas często bagatelizuje problem, choć z pewną dozą nieufności. Doświadczenie tego rodzaju jest jak pocisk wymierzony w samoocenę obojga partnerów.
Dochodzi do przebudzenia niepewności. Kolejne próby traktowane są jak sprawdzian. Trudno jednak o pozytywne rezultaty, gdy nie ma mowy o spontaniczności, a do głosu dochodzi ocenianie, które jest jak paszport do kolejnej porażki.
Proroctwo pomiędzy uczniami a nauczycielami
Nauczyciele przekazujący swoje grupy w ręce kolejnych opiekunów bazują na własnej interpretacji doświadczeń. Pani profesor kończąca nauczanie w siódmej klasie przekazuje kolejnej nauczycielce informacje na temat danej grupy.
Nowa nauczycielka od początku zakłada, że ma do czynienia z okropną, konfrontacyjną, problematyczną klasą, która ignoruje zasady i nie słucha.
Zaczyna więc od postawienia twardych reguł, mimo że grupa zachowuje się przy niej spokojnie. Przyjmuje agresywny ton, ogłasza, że nie będzie tolerowała głośnego zachowania, rozmów, śmiechów, prowokacji ani braku szacunku/
Tak potraktowani uczniowie natychmiast stają okoniem i orientują się w stronę konfrontacji. Samospełniające się proroctwo.
Jak widać, uważne obserwowanie naszych założeń i przekonań daje nam możliwość ich zakwestionowania i realnego spojrzenia na znaczenie wydarzeń. Pozwala to zerwać ze samospełniającymi się proroctwami i zbudować zdrowszy kontakt z rzeczywistością.