Zaburzenia funkcji wykonawczych - przyczyny i objawy

W jaki sposób uszkodzenie mózgu może wpłynąć na zachowanie człowieka oraz jego funkcje poznawcze i wykonawcze? Dowiedz się z poniższego artykułu.

Napisane i zweryfikowane przez psycholog Francisco Roballo.

Ostatnia aktualizacja: 27 grudnia, 2022

Zaburzenia funkcji wykonawczych wynikają z uszkodzenia płatu czołowego, a dokładniej jego obszaru zwanego korą przedczołową. Ta część mózgu odpowiada za przetwarzanie najbardziej skomplikowanych funkcji wykonawczych.

W związku z powyższym uszkodzenia kory przedczołowej mogą skutkować m.in. zaburzeniami pamięci, trudnościami w skupieniu się, czy też problemami w posługiwaniu się językiem. Główne problemy objawiają się jednak w zachowaniu. Zaburzenia funkcji wykonawczych to zatem zbiór różnych objawów, które wpływają na wydajność intelektualną chorego.

Zaburzenia funkcji wykonawczych – objawy

Płat czołowy można porównać do dyrygenta orkiestry, jaką jest ludzki mózg. Choć objawy zaburzeń zależą od tego, który obszar dokładnie został uszkodzony, to najczęściej problemy można zaklasyfikować do jednej z poniższych kategorii.

• Zburzenia ruchowe. Zmiany w zdolności reagowania. Pacjent powtarza te same czynności i jest zdezorganizowany.
• Uwaga. Chory ma kłopoty z udzielaniem odpowiedzi, a jego zdolność koncentracji jest mocno obniżona.
• Język. Pacjent miewa problemy z mówieniem, znajdowaniem odpowiedniego słowa, aby np. nazwać jakiś przedmiot lub zapomina, co chciał powiedzieć.
• Postrzeganie. Zmienia się sposób postrzegania otoczenia. Co więcej, chory miewa trudności z identyfikacją przedmiotów.
• Zachowanie. Uszkodzenia płatu czołowego wpływają najmocniej na zachowanie. W zależności od tego, która część płatu jest uszkodzona, chory może przejawiać apatię, wycofanie lub niestosowne zachowania społeczne.
• Pamięć. Pacjent może mieć kłopoty z zapamiętywaniem nowych informacji lub z przypominaniem sobie czegoś, co wcześniej wiedział.

Zaburzenia ruchu

Przykładem takiej sytuacji jest wielokrotna, nieskuteczna próba otworzenia drzwi, którą chory powtarza z uporem, nie potrafiąc zmieniać sposobu postępowania. Innymi symptomami są hiperaktywność i problemy ze skupieniem uwagi.

Utrata kontroli uwagi

Jak już wspomnieliśmy, zdolność skupienia uwagi to jedna z funkcji, za jakie odpowiada płat czołowy mózgu. Jeśli ktoś dozna urazu tego obszaru, mogą u niego wystąpić nazbyt intensywne reakcje na bodźce sensoryczne. Osoba taka bardzo często zaczyna również miewać trudności w skupieniu się na wykonywanym zadaniu.

Zaburzenia pamięci

Urazy mózgu wpływają negatywnie na pamięć. Mogą skutkować znacznym obniżeniem zdolności do zapamiętywania informacji oraz powodować niepamięć następczą, czyli niemożność tworzenia nowych wspomnień, co z kolei prowadzi do konfabulacji. Niektóre osoby po urazie mózgu doświadczają sekwencyjnej dezorganizacji zdarzeń, przez co czują się zagubione.

Zaburzenia funkcji wykonawczych a zachowanie

Uszkodzenie płatu czołowego nie zawsze wiąże się z apatią czy brakiem reakcji emocjonalnych, a raczej z szybkimi i dziecinnymi odruchami. Ogólnie rzecz ujmując, zmiany zachowania zależą od rodzaju i umiejscowienia urazu. Czynniki te mogą przynieść bardzo różne skutki:

• Urazy lewego płata. Pacjent jest apatyczny i nieprzystępny. Nie jest zainteresowany interakcją z ludźmi.
• Urazy prawego płatu. Pacjenci często doświadczają wycofania emocjonalnego. Zdarzają się im również nieodpowiednie reakcje seksualne. Reagują oni natychmiastowo na bodziec, nie zastanawiając się nad słusznością swojego postępowania.

Język

Wziąwszy pod uwagę, że to lewa półkula mózgowa jest w głównej mierze odpowiedzialna za język, jej urazy mogą w  znaczący sposób wpłynąć na sposób komunikowania się pacjenta.

Większość osób zachowuje zdolność mówienia, ale jako że nie są w stanie planować ani dobrze zapamiętywać, ich mowa jest powtarzalna. Zmiany w zachowaniu wpływają również na to, jak są odbierane informacje przekazywane przez chorego.

Postrzeganie

Zmiany w postrzeganiu nie są zbyt wyraźne. Te najbardziej oczywiste przejawiają się w sposobie wykonywania zadań, które wymagają uwagi wizualnej.

Osoby, u których wystąpiły zaburzenia funkcji wykonawczych,  miewają trudności z rozpoznawaniem ludzi i miejsc. Zdarzają im się problemy z orientacją w przestrzeni i nie panują nad ruchami oczu.

Zaburzenia funkcji wykonawczych – główne przyczyny

Wymienione wyżej objawy występują w przypadku urazów płatu czołowego, szczególnie jego części zwanej korą przedczołową. Badania prowadzone przez neuropsychologów pomogły jednak lepiej zrozumieć powiązania pomiędzy danymi objawami a uszkodzoną strukturą:

• Kora grzbietowo-boczna przedczołowa.  Uszkodzenie tego obszaru zaburza funkcje kognitywne. Pacjenci mają trudności w planowaniu i rozwiązywaniu skomplikowanych problemów. Obniża również elastyczność kognitywną oraz zdolność do wykonywania zadań ruchowych.
• Uszkodzenia kory oczodołowo-czołowej mogą doprowadzić do takich problemów, jak brak kontroli nad własnym zachowaniem, agresywność, rozdrażnienie i nieumiejętność dostosowania się do norm społecznych. Pacjenci z tym problemem próbują dostosować się do otoczenia poprzez naśladowanie zachowań innych ludzi. Powtarzają ruchy i słowa osób ze swojego otoczenia.
• Przednia kora obręczy. Jej uszkodzenia mogą skutkować apatią, niechęcią do podejmowania działań i do spontanicznych zachowań. Zaburzają one również zdolność pacjenta do rozpoznawania emocji. Osoby, u których wystąpił tego typu uraz często zapadają na depresję.

Sposób diagnozowania i leczenie

Aby stwierdzić u chorego zaburzenia funkcji wykonawczych, specjaliści stosują standaryzowane testy. Sama diagnoza jest procesem, w który angażują się neurolodzy i inni specjaliści służby zdrowia. Jest to konieczne, ponieważ ocena stanu zdrowia osoby po urazie mózgu musi być jak najbardziej kompletna i dokładna.

Leczenie zależy od umiejscowienia i nasilenia urazu. Zazwyczaj ma jednak na celu odzyskanie przez pacjenta zdolności kognitywnych oraz ich utrzymanie. Czasami konieczne jest włączenie leczenia farmakologicznego, aby pomóc pacjentowi zapanować nad objawami, które obniżają jego jakość życia.

Podsumowując, uraz mózgu lub udar może doprowadzić do wystąpienia zaburzeń funkcji wykonawczych. Główny objaw to ogólne spowolnienie intelektualne, które przejawia się we wszystkich wspomnianych wyżej funkcjach.