Strach i jego funkcje

Strach to jedna sześciu podstawowych emocji (radość, smutek, obrzydzenie, gniew, strach, zaskoczenie) opisanych przez Karola Darwina w 1872 roku. Jego objawy są jasno określone: szeroko otwarte oczy, drżące usta, poczucie dezorientacji. Jaka jest jednak funkcja strachu?

Chociaż wszyscy go doświadczamy, nie każdy wie, do czego służy i jakie informacje nam przekazuje. Czym bylibyśmy bez strachu? Czy da się bez niego żyć? Przyjrzyjmy się temu.

Ważna funkcja strachu

Każda z emocji pełni swoje funkcje. Gniew na przykład pomaga nam stawiać granice, zaskoczenie – odkrywać i rozpoznawać, radość – dzielić się z innymi, obrzydzenie – odrzucać, smutek – poddawać refleksji, a strach – chronić się przed niebezpieczeństwem. 

Strach ma swoją definicję – to lękowe zaburzenie nastroju wskutek ryzyka albo realnego lub wyobrażonego zagrożenia. Podobne znaczenie mają słowa: przerażenie, alarm, zaniepokojenie, zagrożenie, lęk, panika, fobia.

Doświadczanie strachu to biologiczna odpowiedź umożliwiająca podjęcie defensywnej reakcji w obliczu zagrożenia.

• To cecha genetyczna, kształtowana przez wieki ewolucji,  która poprzez szybkie, automatyczne reakcje pozwala nam bronić się przed zagrożeniem i potencjalnym niebezpieczeństwem i zapewniać sobie przetrwanie.
• To silne, nieprzyjemne uczucie powodowane kontaktem z niebezpieczeństwem (realnym lub wyobrażonym) które pojawia się u wszystkich zwierząt w sytuacji zagrożenia.

Strach umożliwia stworzenie schematu adaptacyjnego i jest mechanizmem przetrwania oraz obrony pozwalającym jednostce szybko i skutecznie reagować na sytuacje zagrożenia. W tym sensie, strach jest normalną emocją umożliwiającą przetrwanie jednostki i gatunku.

Strach uważa się za normalne zjawisko o ile odpowiada powadze zagrożenia. To znaczy, gdy jest przyczyna faktycznie zagraża życiu czy dobrostanowi jednostki.

Reakcja mózgu na strach

Maksymalną ekspresją strachu jest przerażenie, a w obszarze strachu patologicznego intensywność napadów lęku nie odpowiada stopniowi zagrożenia – jest tak w przypadku fobii. Niektórzy wpadają w panikę na samą myśl o ptaku, pająku czy psie. Strach ma związek z niepokojem.

Z drugiej strony, strach to subiektywne odczucie, które prowadzi do rozwinięcia pewnych zachowań oraz złożonej odpowiedzi fizjologicznej. W sytuacjach zagrażających życiu organizm każdego zwierzęcia, także człowieka, zostaje postawiony w stan alarmowy. To tak zwany instynkt ucieczki czy walki.

Zaczyna się od percepcji bodźca poprzez zmysły – wzrok lub słuch – i przekazaniu go do podwzgórza, gdzie dochodzi do poznawczej ewaluacje i identyfikacji zagrożenia.

Jeśli bodziec zostanie uznany za niebezpieczny, do działania wkracza system alarmowy mózgu, czyli ciało migdałowate i oś podwzgórze-przysadka-nadnercza, które stymulują nadnercza do produkcji adrenaliny. Celem tego procesu jest mobilizacja jednostki do poradzenia sobie z sytuacją.

Strach ostrzega nasz organizm

Strach wpływa na układ krążenia – naczynia krwionośne ulegają obkurczeniu. Podnosi się ciśnienie tętnicze i spowalnia przepływ krwi. Nadmiar krwi przekierowywany jest do mięśni szkieletowych, gdzie pozostaje do dyspozycji organów w razie niebezpieczeństwa.

Ludzie często bledną wskutek spowolnienia dopływu krwi do skóry. Dochodzi do napięcia skóry i uniesienia się włosów w celu zachowania ciepła przy obkurczonych naczyniach krwionośnych. Takie reakcje obronne mogą skutkować też naprzemiennym uczuciem zimna i gorąca, co często zdarza się w sytuacjach ekstremalnego strachu.

Przyspieszeniu i pogłębieniu ulega oddychanie, by dostarczać organizmowi więcej tlenu.

Zwiększenie ciśnienia krwi sprawia, że więcej tlenu dociera do mózgu, co stymuluje procesy poznawcze i funkcje zmysłowe, co pozwala na lepszą koncentrację i szybsze myślenie w sytuacji zagrożenia.

• Wątroba wydziela więcej glukozy, co daje energię mięśniom i organom takim jak mózg.
• Źrenice się rozszerzają, by polepszyć widzenie.
• Słuch wyostrza się w celu identyfikacji zagrożenia i zahamowaniu ulega trawienie oraz wydzielanie śliny.
• Przyspieszenie wydalania ma za zadanie umożliwić organizmowi koncentrację na działaniu, dlatego często pojawia się potrzeba skorzystania z toalety czy nawet wymiotów.

Walka, ucieczka lub paraliż

Instynkt walki lub ucieczki jest ważny, gdyż tysiące lat temu, gdy ludzie żyli w prymitywnych warunkach, ich szanse na przeżycie były większe, gdy ich reakcje silniej się przejawiały.

Człowiek zasadniczo pełnił funkcję myśliwego, którego celem było wyżywienie rodziny. Zwierzęta stanowiły dla niego ciągłe zagrożenie, więc ciało migdałowate poddawane było codziennie działaniu bodźców.

Ucieczka to sposób na uniknięcie niebezpieczeństwa. Przeciwstawienie się mu wiąże się bowiem z ryzykiem. Wstępem do obu reakcji jest jednak paraliż. Paraliż wiąże się z opisanymi wcześniej procesami kognitywnymi i neurofizjologicznymi, to moment przygotowania do podjęcia działania.

Zamilknięcie, jako zachowanie przed podjęciem działania, sprawia, że wyostrza się nasz wzrok i słuch. Wówczas słyszymy przyspieszone bicie naszego serca, napięcie mięśni, przyspieszenie oddechu, skupienie uwagi, zatrzymanie ruchów, pojawiają się katastroficzne myśli, drżenie i pocenie się.

Jedną z funkcji strachu jest motywowanie do natychmiastowego działania takiego jak walka lub ucieczka. Wyraz twarzy powodowany przez lęk ma za zadanie ostrzec innych przed zagrożeniem. Zwiększa to bowiem szanse na przeżycie osób w najbliższym otoczeniu.

Nie należy negować strachu – to cenna emocja, której potrzebujemy do przeżycia. To ona pozwoliła gatunkowi Homo sapiens sapiens przystosować się do życia i nauczyć chronić się przed zagrożeniem. Dzięki temu człowiek przetrwał.