Nacjonalizm i jego wpływ na społeczeństwo

Alfred Einstein powiedział, że nacjonalizm to odra ludzkości, choroba wieku dziecięcego. Dlaczego jednak rozwijamy tę silną tożsamość wobec własnego narodu lub kultury? I czy ma to jakieś zalety?

Napisane i zweryfikowane przez psycholog Valeria Sabater.

Ostatnia aktualizacja: 08 czerwca, 2023

Postacie takie jak Zygmunt Freud i Abraham Maslow nauczyły nas, że jedną z naszych najsilniejszych motywacji jest zaspokojenie potrzeby przynależności. W procesie socjalizacji przechodzimy od egocentryzmu do socjocentryzmu. Podczas tego kroku niektórzy z nas rozwijają silne przywiązanie narodowe. Innymi słowy, emocjonalny, nastawiony i tożsamościowy związek z naszym własnym ludem. Jest to nacjonalizm.

Nacjonalizm ma złożoną historię. Spojrzenie na to z perspektywy socjopsychologicznej pozwala nam zrozumieć jego anatomię. Jest to koncepcja, w której idea „my przeciwko nim” zarysowuje głębokie konflikty i problemy geostrategiczne. Na przykład te, które obecnie odbywają się w krajach takich jak Korea Północna.

Nacjonalizm

W ostatnich latach nacjonalizm ponownie zadomowił się w naszych społeczeństwach. Donald Trump promował jego odrodzenie dzięki swojej polityce America First. Potem był Brexit i wyjście Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej. Pokazało to ich pragnienie, jako kraju, zdefiniowania swojej tożsamości. Ale co tak naprawdę oznacza nacjonalizm? Jak go zdefiniować?

Psycholog Joshua Searle-White z Clark University (USA) wyjaśnił nacjonalizm w swojej książce The Psychology of Nationalism (2001). Zdefiniował to jako rozwój silnej tożsamości i przywiązania do narodu. W efekcie kraj zaspokaja wszystkie emocjonalne, kulturowe i społeczno-ekonomiczne potrzeby jednostki. Jednak ta intensywna przynależność często oznacza, że ludzie postrzegają swój własny naród jako lepszy od innych.

Właśnie na tym polega niebezpieczeństwo nacjonalizmu. To zaostrzona lojalność wobec własnego terytorium jednostki i ludzi z grupy wewnętrznej. Członkowie zaznaczają wyraźne różnice między „nami” a „nimi”.

Chociaż nie jest to samo w sobie złe, istnieją pewne czynniki, które w całej historii doprowadziły do więcej niż jednego konfliktu. Psycholog społeczny Erich Fromm obawiał się nacjonalizmu. Postrzegał to jako formę kazirodztwa i szaleństwa ( The Sane Society, 1955).

Cechy nacjonalizmu

Skąd bierze się nacjonalizm? Dlaczego istoty ludzkie czasami organizują się w grupy tożsamościowe i wchodzą w konflikty z innymi? Po pierwsze, musimy zrozumieć, że jest to społecznie i psychologicznie skonstruowane złożone zjawisko.

Badania przeprowadzone przez Indirę Gandhi National University (Indie) dowodzą, że nacjonalizm rozkwitł w XVIII-wiecznej Europie wraz z rewolucją francuską. W pewnym stopniu ukształtowało to współczesny świat. Później wojny napoleońskie, dodane do XIX-wiecznych rewolucji i ruchów antykolonialnych, ugruntowały pojęcie narodu, nacjonalizmu, a także tożsamości społecznej.

Oto niektóre z teorii dotyczących nacjonalizmu.

1. Teorie pierwotne i psychobiologiczne

Pierwotna koncepcja nacjonalizmu została ukuta przez antropologa Clifforda Jamesa Geertza w latach siedemdziesiątych. Zgodnie z tym modelem takie zachowanie może być zakorzenione w dowolnej kulturze. Wynika z emocji i jest przekazywane w rodzinach.

Teoria ta twierdzi również, że nacjonalizm jest powiązany z kulturą i religią. Jest nieodłącznym elementem wielu mentalności, ponieważ obejmuje idee, z którymi dorastamy i to, co jest nam przekazywane. Pierre van den Berghe uwzględnił czynnik psychobiologiczny w swojej książce The Ethnic Phenomenon (1981). Twierdził, że nacjonalizm jest formą ewolucji społecznej, w której rozwija się forma grupowej samoświadomości.

2. Teoria modernizmu

Teorie modernistyczne powstawały przez cały XIX wiek. Zdefiniowały nacjonalizm jako sposób na modernizację społeczeństwa i jego gospodarki. Tożsamość miejsca sprzyjała jego jedności w poszukiwaniu wspólnego doskonalenia. Jednak z czasem zjawisko to doprowadziło do nieetycznych ruchów.

Według Anthony’ego D. Smitha warunki powstania nacjonalizmu są następujące:

• Wojenna przeszłość.
• Zdefiniowana ojczyzna.
• Dziedzictwo historyczne i/lub religijne.
• Wroga sytuacja społeczna lub środowisko w kryzysie.
• Określone zwyczaje, a także specyficzny język czy kultura.

3. Teorie instrumentalistyczne

Instrumentalizm uważa, że nacjonalizm jest wynikiem serii wyzwalających wydarzeń politycznych, społecznych i ekonomicznych. Jest postrzegany jako zjawisko dynamiczne, które zmienia się i dostosowuje. Jego celem jest zawsze osiągnięcie czegoś, na przykład zmiany lub wyrażenia niezadowolenia. Najbardziej znanym orędownikiem tego modelu był Fredrik Barth.

4. Teorie ekonomistów

Model ekonomistów zakłada, że nacjonalizm, zamiast zaczynać od świadomości lub przywiązania do naszej własnej kultury, języka i historii, ma swoje korzenie w interesach ekonomicznych. Patriotyzm jest zatem próbą promowania mechanizmów, za pomocą których można uzyskać bezpośrednie lub pośrednie korzyści ekonomiczne.

Rodzaje nacjonalizmu

Jest wielu ekspertów w dziedzinie psychosocjologii, którzy twierdzą, że nie można mówić o różnych typach nacjonalizmu. Uważają, że objawia się on zawsze w ten sam sposób i ma podobne korzenie.

Jednak inni proponują, że istnieją możliwe rozróżnienia. Ponadto twierdzą, że ludzie często łączą kilka kategorii nacjonalizmu.

Oto różne rodzaje nacjonalizmu, które zostały zidentyfikowane.

1. Obywatelski

Państwo uzyskuje władzę dzięki swoim obywatelom. Wola ludu konfiguruje bazę tożsamości kraju. Przykładami tego są Stany Zjednoczone i Francja po rewolucji.

2. Etniczny

Ten rodzaj definiuje kraje, które identyfikują się z wyjątkowymi i szczególnymi grupami etnicznymi. Mają dziedzictwo, które wszyscy dzielą. Na przykład ich własny język i wspólne pochodzenie. Co więcej, od czasu do czasu używają ich, aby uzasadnić swoje rzekome prawo do samostanowienia.

3. Religijny

To są klasyczne teokracje. W teokracji cały naród wyznaje tę samą religię i doktryny. Na ich podstawie tworzone jest państwo.

4. Kulturalny

Należą do nich tradycje kulturowe, wierzenia i wspólna historia. Nacjonalizm kulturowy przedstawia zjawiska społeczne, w których kraj lub jego instytucje są definiowane i identyfikowane przez tę samą wspólną kulturę. Przykładem jest syjonizm.

5. Stanowy

Faszyzm jest wyraźnym przykładem tego rodzaju nacjonalizmu. Jest to kontekst, w którym jednostka istnieje, aby przyczynić się do wspólnego celu, jakim jest utrzymanie siły i tożsamości swojego kraju.

Plusy i minusy nacjonalizmu

Martin Luther King powiedział, że nacjonalizm musi ustąpić miejsca internacjonalizmowi, szerszym i przede wszystkim inkluzywnym perspektywom. Ta postać, która marzyła o lepszym świecie, nie była, jak można by się spodziewać, zwolenniczką nacjonalistycznego sposobu myślenia.

George Washington University (USA) przeprowadził przegląd, w którym stwierdzono, że pojawienie się nacjonalizmu jest dziś oczywiste w przypadku takich przywódców jak Donald Trump, Jair Bolsonaro, Viktor Orban i Władimir Putin. Wiemy, że ruchy te dzielą populacje i tworzą konflikty społeczne o różnym nasileniu. Jednak nacjonalizm nie zawsze dążył do zniszczenia demokracji i wywołania wojen. Na przykład Mahatma Gandhi i Nelson Mandela określali się jako nacjonaliści. Więc gdzie leży równowaga?

Pozytywne aspekty

Wielkie europejskie ruchy na rzecz wolności i sprawiedliwości w XVIII i XIX wieku służyły obaleniu monarchii absolutnych. Dało to początek nowemu rozkwitowi praw społecznych, zrozumienia moralnego i tożsamości. Dziś prezydent Kanady Justin Trudeau proponuje nacjonalistyczną formę opartą na wspólnych wartościach, a nie na aspektach etnicznych, religijnych czy historycznych.

Oczywiście problem polega na tym, że nie każdy nacjonalizm sprzyja takim prospołecznym zachowaniom.

Negatywne aspekty

Nietrudno wydedukować skutki myśli i praktyk opartych na nacjonalizmie. Ci, którzy bronią i nawołują do posiadania narodowej tożsamości, czasami usprawiedliwiają przemoc jako instrumentalny akt narzucania swoich ideałów, zradykalizowanych myśli i własnej wersji prawdy. Wiele naszych wielkich ludzkich tragedii było spowodowanych nacjonalizmem.

Ostatnia refleksja

Muzułmanie, Chrześcijanie czy Żydzi. Brytyjczycy, Libańczycy, Portugalczycy, Turcy lub Amerykanie. Bez względu na wyznawaną religię lub narodowość, wszyscy jesteśmy istotami ludzkimi zamieszkującymi tę samą delikatną planetę. Jeśli jednak jesteśmy zbyt pochłonięci naszymi indywidualnymi różnicami i sporami, możemy zaniedbać bardziej globalne problemy.

Obecnie stajemy przed wieloma wyzwaniami. Są to na przykład kryzysy społeczne i gospodarcze, a także te związane ze zmianami klimatycznymi. Można więc powiedzieć, że nadszedł czas, aby zająć się koncepcją transnacjonalizmu. Polega to na postrzeganiu rzeczywistości poza naszymi własnymi tożsamościami nacjonalistycznymi i zaczynaniu postrzegania siebie globalnie.

Carl Sagan powiedział kiedyś, że każdy z nas, który kiedykolwiek żył, zamieszkiwał tę samą ziemię, którą postrzegał jako „samotny punkcik w wielkiej otaczającej kosmicznej ciemności… pyłek pyłu zawieszony w promieniu słońca”. Więc kto powiedział, że ktoś z nas jest ważniejszy od drugiego?