Efekt Don Kichota - na czym polega?

Napisane i zweryfikowane przez psycholog Roberto Muelas Lobato.

Ostatnia aktualizacja: 27 grudnia, 2022

Określenie efekt Don Kichota nawiązuje do działań tytułowego bohatera powieści Miguela Cervantesa. Don Kichot zmagał się z otaczającą go rzeczywistością i nieustannie próbował ją zmienić. Dążył do nieosiągalnego celu i miał tego świadomość. Był postacią niezwykle barwną i stał się inspiracją do stworzenia licznych teorii i metafor w dziedzinie kultury, nauki i życia codziennego.

Efekt Don Kichota pojawia się na wielu polach, zarówno w kontekście codziennych problemów, jak i międzynarodowych konfliktów. Don Kichot walczył z wiatrakami myśląc, że są one gigantami. Kiedy ktoś stawia czoła jakiemuś wyzwaniu mając przekonanie, że jest ono dużo większe, niż w rzeczywistości, mówimy właśnie o efekcie Don Kichota.

Efekt Don Kichota w kontekście wojny

Efekt Don Kichota to określenie używane m.in. w odniesieniu do stosunków międzynarodowych, a szczególnie konfliktów zbrojnych pomiędzy krajami. Wspomniany efekt występuje wówczas, gdy jakieś państwo włącza się do wojny, której nie jest w stanie wygrać. Mimo wszystko, wytacza ono wszystkie swoje siły przeciwko armii wroga.

Jak pokazuje historia, wiele wojen pochłonęło ogromną liczbę ofiar, a podjęte ryzyko rzadko było warte potencjalnych korzyści. Czasem wojny są wszczynane pod pozorem chęci ratowania innego kraju. Bywa, że najeźdźca twierdzi, jakoby szerzył ideę demokracji albo musiał obalić panującego w danym państwie dyktatora.

Bez względu na oficjalną przyczynę wszczęcia wojny, działania te najczęściej charakteryzuje efekt Don Kichota. Państwo wkraczające na teren innego kraju robi to z przekonaniem o swej ogromnej mocy sprawczej. Bardzo dobrym tego przykładem jest udział Stanów Zjednoczonych w wojnie w Iraku.

Efekt Don Kichota a histereza

Z socjologicznego punktu widzenia, efekt Don Kichota można odnieść do histerezy. Histereza to określenie sytuacji, w której rezultaty danych działań przychodzą z większym niż spodziewane opóźnieniem. To znaczy, że jakaś sytuacja staje się przyczyną do zaistnienia jakichś zmian, ale zmiany te następują dopiero po bardzo długim czasie, a czasem nie następują w ogóle.

Historia i socjologia uczą nas, że wydarzenia pojawiające się w naszym życiu budują nasze doświadczenie, ale nie zawsze przynoszą oczekiwane efekty. Na przykład, kiedy ktoś się przenosi do nowego miejsca zamieszkania, liczy, że po pewnym czasie przystosuje się do nowego stylu życia. Nierzadko zajmuje to jednak dużo więcej czasu, a niekiedy nie następuje wcale.

Pod wpływem literatury i historii wiele osób wysnuwa błędne wnioski co do prawdopodobieństwa zdarzeń. Ludzki mózg wykorzystuje skróty myślowe (heurystyka) i przekonania oparte na własnym doświadczeniu, aby ocenić możliwość powodzenia jakiegoś przedsięwzięcia. W wyniku tego procesu często ufamy własnej nadziei bardziej niż racjonalnej ocenie sytuacji.

Efekt Don Kichota można zatem porównać do patrzenia na jakiś obiekt stojący we mgle. Mgła to historie, którymi karmił się przez lata nasz umysł. To olbrzymy z bajek, które nie przybierają nigdy realnej formy i w końcu się rozpływają.

Habitus a efekt Don Kichota

Pierre Bourdieu mówi o tym, że efekt Don Kichota pojawia się w jego teorii o habitusie. Habitus to system, który decyduje o naszych działaniach, myślach i uczuciach. Jest to zbiór przekonań wygenerowanych przez daną społeczność. Ta z kolei powstaje w oparciu o interakcje pomiędzy takimi czynnikami, jak m.in. wiedza kulturowa, edukacja i kapitał ekonomiczny.

Habitus to system, który sprawia, że osoby żyjące w podobnych środowiskach prowadza podobne życie. Na przykład ludzie mieszkający w tej samej okolicy często mają podobne gusta w kwestii książek, filmów, sportu, sztuki itp. Istnieje również wiele podobieństw w ich zachowaniu. Każda osoba może jednak zmienić swoje nawyki jeśli zacznie świadomie postępować w odmienny sposób.

Habitus nakłada na nas zatem pewne ograniczenia. Mówi nam, co jet możliwe, a co nieosiągalne. Ograniczenia te nie są jednak nie do przejścia.

Jeśli uświadomimy sobie, że nasze nawyki myślowe nie są wyrocznią, możemy krok po kroku wprowadzić zmiany w naszym postępowaniu i w środowisku wokół nas. Jeżeli pod wpływem tych zmian nasz habitus zmienia się na naszą korzyść, jest to proces pozytywny.

Jeżeli jednak następuje histereza habitusa, czyli opóźnienie rezultatów w stosunku do naszych działań, mamy do czynienia z efektem Don Kichota. Nasze myśli, uczucia i działania przestają być adekwatne do obecnej sytuacji ponieważ habitus, do którego przywykliśmy należy już do przeszłości.

Nie zmienia się on nawet jeżeli pewne zmiany są już zauważalne w otoczeniu. Na szczęście niektórzy mają dobrych przyjaciół, takich jak Sancho Pansa, którzy są gotowi do pomocy pomimo różnic, jakie ich dzielą. Osoby takie pomagają spojrzeć na wiele spraw z całkiem nowej perspektywy. Bardzo często jest ona dużo bliższa realnemu oglądowi świata.