Heurystyka – umysłu droga na skróty

Przez długi czas istoty ludzkie same siebie uważały za w pełni racjonalne istoty, które dokładnie i ściśle dopasowują się do swojego otoczenia. Ale zgodnie ze słowami S. E. Taylora jesteśmy bytami “poznawczo potrzebującymi”. Metafora ta ma na celu przedstawić człowiekowi narzędzie do maksymalnego optymalizowania procesów umysłowych. Strategia poznawcza prowadząca do osiągnięcia tego celu nosi nawet swoją odrębną nazwę. Jest to heurystyka.

Ogólnie rzecz biorąc heurystyka to skróty myślowe, których używamy w celu uproszczenia rozwiązywania złożonych problemów poznawczych. Są to te wszystkie nieuświadomione zasady, które stosujemy w życiu codziennym, aby przeformułować problemy. W efekcie otrzymujemy prostsze kwestie do przeanalizowania i rozwiązujemy je wykorzystując do tego prawie automatyczne mechanizmy.

Dzięki temu nie musimy używać rozległego rozumowania za każdym razem, gdy pojawia się jakiś problem. Ta droga na skróty nie jest jednak zbyt dokładna i czasami powoduje różnego rodzaju błędy. Możemy znaleźć kilka rodzajów heurystyki w procesach poznawczych, które stosujemy na co dzień.

Ale w naszym dzisiejszym artykule zamierzamy zaprezentować Ci te, których używamy najczęściej. Zostały one zdefiniowane przez przez Amosa Tversky‘ego i Daniela Kahnemana na podstawie wielu badań eksperymentalnych wykonanych w latach 60. i 70. ubiegłego wieku. Są to heurystyka reprezentatywności, heurystyka dostępności, heurystyka zakotwiczenia i dostosowania oraz heurystyka symulacji.

Heurystyka reprezentatywności

W tym skrócie umysłowym chodzi ogólnie rzecz biorąc o wnioskowanie na temat prawdopodobieństwa. Dotyczy ono tego, czy dany bodziec (osoba, zdarzenie lub obiekt) należy do pewnej określonej kategorii.

Poprzez powierzchowną charakterystykę i przy pomocy naszych poprzednich zarysów myślowych przeprowadzamy kategoryzację dla tego bodźca. Jednak fakt, że dostępne informacje są zgodne z tymi poprzednimi zarysami, nie oznacza, że jest ona zawsze prawidłowa. Jak powiedzieliśmy wcześniej, możemy z łatwością popełniać w ten sposób błędy.

Przykład heurystyki reprezentatywności można zademonstrować w następujący sposób. Wyobraź sobie, że ktoś przedstawia Ci trzech nowych ludzi. Przed ich spotkaniem powiedziano Ci, że jedna z tych osób była nauczycielem w szkole podstawowej. Po krótkiej rozmowie dwie z tych trzech osób wspomniały, że nie lubią dzieci, a jedna, że tak. Jeśli użyjesz w tym momencie heurystyki reprezentatywności, dojdziesz tym samym do wniosku, że ten człowiek, który powiedział, że lubi dzieci, jest nauczycielem.

Heurystyka dostępności

Ta konkretna heurystyka służy do oszacowania prawdopodobieństwa zdarzenia, częstotliwości kategorii lub związku między dwoma zjawiskami. Szacunki te są dokonywane poprzez analizę dostępności lub częstotliwości występowania przypadków, które przychodzą na myśl dzięki naszym doświadczeniom życiowym. Byłby to odpowiednik intuicyjnego wnioskowania statystycznego, wykorzystującego wspomnienia naszego doświadczenia jako próbki reprezentatywnej.

Przykład tego może wystąpić wtedy, gdy zadajemy pytania typu: czy jest więcej psychologów, czy psychiatrów? Aby odpowiedzieć na to pytanie, możemy skorzystać z tej heurystyki i zobaczyć, który z tych dwóch przypadków jest dla nas bardziej dostępny. Tak więc, jeśli psychologowie przyjdą Ci do głowy szybciej, niż psychiatrzy, odpowiesz, że na świecie jest więcej psychologów.

Oczywiście kolejny raz zaznaczamy, że wynik tej heurystyki nie musi być prawdą – chodzi tutaj o zobrazowanie zasady działania samego mechanizmu.

Heurystyka zakotwiczenia i dostosowania

Kiedy znajdujemy się w sytuacji, w której ogarnia nas niepewność i nie mamy empirycznej wiedzy o danym wydarzeniu, możemy wtedy przyjąć jakiś punkt odniesienia. Jeśli to zrobimy, użyjemy wtedy heurystyki zakotwiczenia i dostosowania. Tutaj punktem odniesienia będzie ta hipotetyczna “kotwica”, od której zaczynamy dalsze rozumowanie. Następnie zastosowalibyśmy różne intuicyjne metody dostosowania sytuacji w celu rozwiązania tej określonej niepewności.

Zwykle używamy tej heurystyki na przykład wtedy, gdy zadajemy sobie pytanie, jaki jest średni dochód w naszym kraju. W takim przypadku prawdopodobnie pomyślelibyśmy o naszym rocznym dochodzie i ocenilibyśmy, czy jesteśmy powyżej lub poniżej średniej. Po dokonaniu odpowiednich korekt, przedstawimy kwotę, którą uważamy za przeciętny dochód w naszym kraju.

Błąd występujący przy tej heurystyce jest fałszywym efektem konsensusu. Jest to nastawienie poznawcze, które powoduje, że przeceniamy to, co inni mają z nami wspólnego. Możemy wywnioskować, że ich przekonania, opinie i myśli zgadzają się z naszymi i tworzymy w ten sposób ten fałszywy konsensus. W tym przypadku nasza opinia działa jak kotwica pozwalająca wydedukować sposób myślenia u innych ludzi.

Heurystyka symulacji

Jest to heurystyka będąca tendencją pozwalającą na oszacowanie prawdopodobieństwa wystąpienia danego zdarzenia w oparciu o to, jak łatwo możemy sobie wyobrazić, że się ono wydarza. Im łatwiej jest stworzyć jego obraz w naszym umyśle, tym bardziej prawdopodobne jest to, że takie wydarzenie jest możliwe.

Ta heurystyka symulacji jest silnie związana z myśleniem kontrfaktycznym. Jest to sposób myślenia, w którym szukamy alternatyw dla przeszłych lub obecnych faktów lub aktualnych okoliczności. A wszystko to ma na celu zmniejszenie naszego obecnego bólu. Jednak często się zdarza efekt zupełnie odwrotny od oczekiwanego. Przykładem myślenia kontrfaktycznego są typowe pytania “a co się stanie, jeśli…?”. Oto nasze typowe komentarze na temat tego, co by się stało, gdyby wydarzenia potoczyły się w zupełnie inny sposób.

Przykład, którego prostota Cię zaskoczy

Innym przykładem dla heurystyki symulacji może być fakt, że czasami drugie miejsce na podium nie jest tak satysfakcjonujące, jak trzecia lokata “na pudle”. Jak to możliwe? Cóż, często jest tak, że osoba na drugim miejscu bardzo łatwo jest sobie w stanie wyobrazić, że kończy rywalizację jako pierwsza. Niestety rzeczywistość jest taka, że obecnie jest ona w gorszej sytuacji.

Z drugiej strony, jeśli chodzi o trzecie miejsce, zawodnik taki może łatwo sobie wyobrazić, że coś mogło pójść gorzej. Mógł wypaść nie tak dobrze, jak teraz. Mógł na przykład całkowicie spaść z podium, a teraz jest w lepszej sytuacji. Stąd też wynika większa satysfakcja zawodnika trzeciego miejsca w porównaniu z tym, który ukończył rywalizację na miejscu drugim.

Teraz, gdy już wiemy wszystko o heurystyce, jesteśmy bardziej, niż pewni, że będziesz w stanie wymyślić wiele przykładów, w których używamy tych mechanizmów w naszym codziennym życiu… Mimo tego, że nie jesteśmy precyzyjni i opieramy się głównie na intuicji, to jednak heurystyka jest naszą ewolucyjną “bronią”. Pomaga ona stawić czoła pewnym określonym problemom w szybki i skuteczny sposób.

Oczywiście, nie powinniśmy popadać w błąd polegający na wyłącznym używaniu tych mentalnych skrótów przy podejmowaniu ważniejszych decyzji w naszym życiu. W takich przypadkach powinniśmy zachować dużą ostrożność.