Różnorodność funkcjonalna - nowe spojrzenie na niepełnosprawność

Na przestrzeni historii ludzkość próbowała przez różne modele wyjaśnić fenomen niepełnosprawności, ale w tym artykule zamierzamy rozwinąć inny model, który nosi nazwę różnorodność  funkcjonalna.

Zanim wytłumaczymy znaczenie tego pojęcia, należy najpierw lepiej zrozumieć historię, jaka kryje się za nim. Spójrzmy, jak świat postrzega osoby niepełnosprawne.

W trakcie tej podróży do przeszłości natkniemy się na wiele różnych modeli – od teorii demonologicznej do perspektywy nowoczesnej, z której postrzegana jest różnorodność  funkcjonalna.

Historyczne koncepcje niepełnosprawności

Ludzkie istoty ewoluowały, a więc pojęcie niepełnosprawności również. Charakter każdej epoki wywarł swój wpływ na określenie i oczekiwania wobec tego zjawiska. Do takich czynników należą aspekty kulturowe, medyczne, technologiczne i społeczne.

W średniowieczu społeczeństwo postrzegało kalectwo jako karę bogów. Przesłanką tego była teoria  demonologiczna, według której każda osoba z niepełnosprawnością była uważana za opętaną.

W tym społeczeństwie osoby niepełnosprawne były w najlepszym wypadku izolowane. Ale najpowszechniejszą praktyką było zabijanie takich osób, aby “zło” nie rozprzestrzeniło się.

Dopiero w XX wieku pojawiła się koncepcja Hipokratesa i Galena. Punktem kluczowym tego modelu była patologia fizyczna i organiczna. Było zrozumiałe, że niepełnosprawność pewnej osoby jest spowodowana jakąś wadą w jej ciele.

Model ten postrzega osoby niepełnosprawne jako bezbronne istoty potrzebujące opieki i ochrony. Są całkowicie zależne, a więc instytucjonalizacja była jedyną opcją.

Nowoczesne koncepcje i różnorodność funkcjonalna

W okresie powojennym ilość osób niepełnosprawnych zaczęła rosnąć. Społeczeństwo doświadczało poważnego problemu z ponowną integracją rannych ludzi. Zatem pojawiła się koncepcja społeczno-środowiskowa.

Zgodnie z tym modelem, społeczeństwo postrzegało osoby niepełnosprawne jako jednostki społeczne, które powracają do normalnego życia. W tym okresie punktem centralnym leczenia było zapewnienie wsparcia z naciskiem na technologię.

Celem było zapewnić osobom niepełnosprawnym możliwość interakcji z otoczeniem w najlepszych możliwych warunkach.

W czasach dzisiejszych dominuje rehabilitacyjny model niepełnosprawności. Uważamy osoby niepełnosprawne za aktywne, samodzielne i niezależne.

Są w pełni zaangażowane we własny proces rehabilitacyjny, a główną ideą jest pełne uczestnictwo w społeczeństwie. Ta koncepcja przywiązuje dużą wagę do roli odgrywanej przez specjalistów.

Z drugiej strony, prawie całkowicie pomija znaczenie jakichkolwiek czynników środowiskowych, które mogły spowodować zaistniałą sytuację.

Tak więc, jako odpowiedź na powyższy problem, narodziła się koncepcja integracji. Ten model nie skupia się już na tym, jak zmienić osoby niepełnosprawne, aby mogły wpasować się w normy społeczne. Zamiast tego niepełnosprawność traktowana jest jako różnorodność funkcjonalna.

Niemożność dostosowania się będzie logiczną konsekwencją odrzucenia przez środowisko “innej” osoby. Ten model ma na celu złamać wszelkie uprzedzenia wobec normalności przy jednoczesnym podkreślaniu różnic zamiast uchybień.

Czym jest różnorodność funkcjonalna?

Różnorodność funkcjonalna przeciwstawia się idei, że ludzie niepełnosprawni cierpią z powodu zaburzeń obezwładniających. To właśnie społeczeństwo jest czymś, co kategoryzuje ich jako osoby niepełnosprawne.

Niebezpieczeństwo już nie leży jedynie w etykietowaniu ludzi i konotacjach. Zamiast tego kryje się ono w tym, że społeczeństwo samo ustawia standardy, którym nie mogą sprostać osoby niepełnosprawne.

Jest to model konstruktywistyczny, który łatwo zrozumieć za pomocą następującego stwierdzenia. Gdyby wszyscy byli ślepi, bycie ślepym nie stanowiłoby problemu, ponieważ społeczeństwo przystosowałoby się do ślepoty.

To właśnie społeczeństwo wyklucza osoby o różnorodności funkcjonalnej z “normalności”, nie zapewniając im produktów, zasobów lub narzędzi. To wyłączenie jest w pewien sposób pragmatyczne.

O wiele wygodniej jest myśleć o większości, niż przejmować się mniejszością. Lecz postępując w ten sposób, tworzymy granice dla osób, które w przeciwnym razie nie musiałyby cierpieć z tego powodu.

Uniwersalny design

Za tym uniwersalnym designem kryje się źródło całej koncepcji, termin, który został sformułowany przez architekta Ronalda L. Mace’a.

Idea uniwersalnego projektowania ma na celu wytłumaczyć, że ludzie nie powinni tworzyć produktów z myślą o “normalnej” większości, a następnie dostosowywać je do innych. Projektując nasz świat, powinniśmy brać pod uwagę wszystkie żyjące w nim osoby.

Uniwersalne projektowanie składa się z siedmiu podstawowych zasad:

• Sprawiedliwe wykorzystanie: osoby o różnych umiejętnościach muszą mieć możliwość korzystania z produktu.
• Elastyczność: design musi odpowiadać szerokiemu zakresowi osób o różnych gustach i zdolnościach.
• Prostota: produkt powinien być łatwy w użyciu dla każdej osoby.
• Dostrzegalne informacje: design musi skutecznie odzwierciedlać informacje niezbędne do użycia produktu.
• Tolerancja błędu: design musi zapobiec możliwym wypadkom i nieprzewidywalnym negatywnym konsekwencjom.
• Minimalny wysiłek fizyczny: produkt musi zapewniać możliwość używania go w sposób wygodny przy minimalnym zmęczeniu.
• Odpowiedni rozmiar: musi mieć rozmiar odpowiedni do swojego przeznaczenia i sposobu zastosowania.

Faktem jest, że większość świata nie jest w stanie zrozumieć, co tak naprawdę oznacza różnorodność funkcjonalna. Pomóc w tym może rozwój utopijnej koncepcji uniwersalnego projektowania.

Może to doprowadzić do znacznej poprawy jakości życia wielu osób, które obecnie nie mogą żyć pełnią życia.