Genogram – przewodnik krok po kroku

Genogram to narzędzie, które pomaga utworzyć i podsumować informacje o rodzinie danej osoby. Jest on podobny do drzewa genealogicznego. Niemniej jednak warto wiedzieć o tym, że genogram zawiera bardziej szczegółowe informacje na temat wszelkich powiązań rodzinnych i ma bardziej techniczny wygląd.

Wydział psychologii Uniwersytetu w Barcelonie definiuje genogram jako graficzną reprezentację (w formie drzewa genealogicznego) podstawowych informacji obejmującej co najmniej trzy generacje (pokolenia) danej rodziny. Zawiera on informacje na temat struktury rodziny, danych demograficznych poszczególnych osób i ich wzajemnych relacji.

“Jeśli nie znasz swojej historii, to nie wiesz tak naprawdę nic. Jesteś liściem, który nie wie o tym, że jest częścią drzewa. ”
-Michael Crichton-

Genogram może zostać użyty do gromadzenia i organizowania informacji o bezpośrednim otoczeniu danej osoby oraz jej najbliższych przodkach. Ta informacja jest przydatna, jeśli chodzi na przykład o kwestie natury medycznej (leczenie lub występowanie danej choroby w rodzinie) i edukację.

Ale każdy może stworzyć swój własny genogram, aby lepiej poznać samego siebie. Jest to szczególnie przydatne do wyszukiwania wzorców: problemów genetycznych, międzypokoleniowych oraz behawioralnych wzorców środowiskowych.

Genogram pomaga szybko zwizualizować strukturę swojej rodziny. W wielu przypadkach pomaga Ci także dojść do opracowania własnych teorii o przyczynach pewnych specyficznych problemów. Mogą one obejmować na przykład kwestie osobowości, zarządzania emocjonalnego itp. Ale genogram może być także cennym narzędziem do zwiększania poziomu samoświadomości.

Poszczególne kroki pozwalające utworzyć własny genogram

Genogram można utworzyć w trzech podstawowych krokach. Składają się na nie:

• Ogólny zarys struktury rodziny
• Przypomnienie podstawowych informacji o rodzinie danej osoby
• Opis relacji rodzinnych.

Zarys struktury rodziny jest pierwszą i najważniejszą fazą tworzenia. Tutaj ustalisz biologiczne i prawne powiązania między różnymi członkami rodziny. Istnieje także specjalna grupa symboli, która wskazuje na te powiązania.

Następnie dodajesz następujące dane do sekcji informacji o rodzinie:

• Informacje typowo demograficzne (np. daty urodzenia i śmierci, poziom wykształcenia, daty ślubu i rozwodu itp.).
• Informacje na temat poziomu szeroko pojętej funkcjonalności (ogólne dane o funkcjonalności członków: czy są funkcjonalni, w jakim stopniu i dlaczego?).
• Najważniejsze wydarzenia rodzinne.

W trzecim etapie opisujesz szczegóły relacji rodzinnych. Tutaj ponownie ustanowisz powiązania pomiędzy poszczególnymi osobami. Ale w tym przypadku nie martw się o połączenia biologiczne lub prawne. Zamiast tego skupiasz się na więziach psychologicznych.

Tworzenie genogramu krok po kroku

Aby utworzyć pełnoprawny genogram od początku do końca, powinieneś wykonać następujące kroki:

Określ cel genogramu

Pierwszą rzeczą do zrobienia jest ustalenie, jaki będzie cel utworzonego genogramu. Oczywiście wszystkie one mają związek z informacjami o historii rodziny i środowisku rodzinnym danej osoby. Ale możesz używać tych informacji na wiele różnych sposobów.

Czasami dane, które otrzymujesz, są niezwykle użyteczne na przykład dla lekarzy. Historia rodziny to także historia obejmująca cechy genetyczne, co pomaga jednocześnie wizualizować odziedziczone fizyczne mocne i słabe strony.

Genogram zawiera również cenne informacje o powtarzających się lub powszechnych problemach emocjonalnych w rodzinie. Mogą to być wzorce psychologiczne odebrane i rozprzestrzenione w środowisku rodzinnym.

Istnieją również okoliczności, w których genogram ma jeden określony cel. Jest to idealne rozwiązanie, jeśli zadajesz na przykład sobie pytanie: skąd wzięła się moja depresja? Możesz prześledzić w ten sposób poszczególne warunki i potencjalne przyczyny choroby na przestrzeni kilku różnych pokoleń swojej rodziny. W każdym razie ważne jest ustalenie celu utworzenia genogramu przed rozpoczęciem pracy.

Podjęcie decyzji na temat liczby pokoleń, jakie chcesz przeanalizować

Na początek ważne jest to, aby postawić przed sobą realistyczny cel. Najlepiej zacząć od trzech pokoleń. Wiemy jednak, że nie zawsze jest to możliwe. Są rodziny, w których zniknęło całe pokolenie lub nie można uzyskać kontaktu z jej niektórymi członkami.

Istnieją także inne przypadki, w których kontakt z innymi pokoleniami odbywa się jedynie w sposób pośredni. Innymi słowy, możesz uzyskać informacje o danym członku rodziny tylko dzięki temu, co mówią o nim inne osoby. Może to spowodować pewnego rodzaju rozbieżności w stosunku do rzeczywistości. W takim przypadku najlepiej będzie znaleźć inne źródła informacji tak, aby zweryfikować dokładność tego, co udało Ci się dowiedzieć na temat tej osoby.

Najlepiej będzie zatem sporządzić na początek listę żyjących członków rodziny, z którymi możesz się skontaktować. Następnie przygotuj nową listę osób, które mogą udzielić Ci informacji o tych członkach rodziny, z którymi nie możesz się skontaktować. I wreszcie, zdecyduj też ile pokoleń wtedy będzie obejmować Twój genogram.

Przygotuj sobie ankietę, aby zebrać informacje

Jest to jeden z najważniejszych kroków i zależy głównie od celu, na który się zdecydowałeś. Oznacza to, że powinieneś dokładnie przeanalizować i przemyśleć wszystkie pytania, jakie będziesz zadawać w celu zebrania informacji potrzebnych do utworzenia swojego genogramu.

Ankieta taka powinna składać się z szeregu podstawowych pytań, które obejmują głównie dane demograficzne. Powinna ona zawierać pytania o takie rzeczy jak: imiona, daty (narodziny, śmierć, małżeństwo, rozwód, przeprowadzka do innego miasta itp.). Powinna również obejmować inne kwestie, takie jak status społeczny, poziom wykształcenia, zawód, liczba dzieci, płeć dzieci itp.

Następnie powinna istnieć grupa pytań, które pomogą Ci bliżej i lepiej zrozumieć szczegóły dotyczące każdego z członków rodziny. Na przykład choroby, na które się uskarżali, ból, z jakim mieli do czynienia, hobby i zainteresowania, ważne doświadczenia życiowe, poważne konflikty itp.

I na koniec przygotuj także trzecią grupę pytań. Pozwoli Ci ona zagłębić się w kluczowe incydenty rodzinne. Są to chwile kryzysu lub poważne problemy, z którymi miało do czynienia kilku członków Twojej rodziny. Mowa tutaj o wydarzeniach, które mogły wpływać zarówno na życie tych właśnie członków rodziny, jak i innych osób z nimi związanych, a także kolejne pokolenia.

Możesz zdecydować, na które kluczowe wydarzenia chcesz rzucić światło, pamiętając o celu, dla którego tworzysz własny genogram.

Przeprowadź gruntowne badania w danym zakresie, także i “w terenie”

Nie każdy genogram musi sięgać tak głęboko jak inne. Niektóre skupiają się na oczywistych aspektach, podczas gdy inne rozpatrują dokładniej jeden lub wiele specyficznych aspektów. Zależy to głównie od bezpośrednich informacji, które jesteś w stanie uzyskać i celu, jaki Ci przyświeca.

Na tym etapie chodzi o kontakt z możliwymi źródłami wiarygodnych informacji. Ważne jest także to, aby pamiętać, że nie każdy zechce porozmawiać z Tobą o swoich osobistych przeżyciach. Dlatego też na początku musisz zrozumieć, że będzie to ciężka praca, która wymaga sporej dozy cierpliwości i samozaparcia.

Po skontaktowaniu się z odpowiednimi członkami rodziny, ewentualnie także innymi osobami dysponującymi cennymi dla Ciebie informacjami najlepiej będzie natychmiast wyjaśnić im na wstępie, co próbujesz od nich uzyskać. Musisz także przedstawić im swój cel tak, aby zdobyć zaufanie rozmówcy. W tym przypadku informacja o tym, że tworzysz własny genogram powinna być odpowiednio przekonujące.

Aby wszystko sprawnie potoczyło się naprzód, najlepiej zrobić to mając do dyspozycji odpowiednio dużo wolnego czasu. W ten sposób możesz zbudować zaufanie, w efekcie czego Twój rozmówca chętniej udzieli Ci interesujących Cię informacji.

Zbierz także informacje oparte na dokumentacji papierowej

Listy, zdjęcia, filmy i wszelkie inne dokumenty związane z rodziną będą bardzo pomocne. Możesz znaleźć ważną informację w dowodzie osobistym, umowie o pracę lub na recepcie od lekarza.

Wiele rodzin ma cenny album rodzinny ze zdjęciami. Zwykle można tam znaleźć fotografie z ważnych wydarzeń i spotkań rodzinnych. Jeśli przyjrzysz się uważnie każdemu ze zdjęć, możesz dowiedzieć się czegoś istotnego o danej osobie. Jaki emocjonalny “klimat” widzisz na zdjęciu? Jakie nastawienie mają osoby sportretowane na zdjęciu wobec siebie?

Użyj ustandaryzowanych symboli oraz ikon

W dzisiejszych czasach istnieją wyjątkowo przydatne szablony do tworzenia genogramów. Są to gotowe projekty, które mają wszystko, czego potrzebujesz do uporządkowania zebranych informacji. Istnieją również programy komputerowe, które ułatwiają Ci pracę.

Dostępne są również standardowe symbole do reprezentowania danych, które warto wykorzystać. Oczywiście każdy z nas może także zaprojektować własne symbole, jeśli ma wrażenie, że standardowe nie wyglądają dobrze lub nie są zbyt czytelne. Bez względu na to, najczęściej używane symbole są następujące:

• Mężczyźni są reprezentowani przez kwadrat, a kobiety przez koło (okrąg).
• Małżeństwa są oznaczone symbolem mężczyzny po lewej stronie i kobiety po prawej stronie, połączonymi linią poziomą.
• Dwie pionowe równoległe linie oznaczają z reguły rozwód lub separację.
• Dzieci są zestawiane od najstarszych do najmłodszych, przechodząc od lewej do prawej.

Nigdy nie zapominaj o celu, dla którego tworzysz swój własny genogram. Jeśli więc musisz, przygotuj sobie konkretne symbole, aby przedstawić istotne rzeczy i wydarzenia. Mogą to być różnego rodzaju nadużycia i przestępstwa, alkoholizm, usunięcie ciąży, samobójstwa, wypadki śmiertelne lub jakiekolwiek inne czynniki, które obserwujesz, a które się liczą w Twojej pracy.

Sporządź schemat ramowy z rozbudowanymi odnośnikami jako podstawę do dalszej pracy

Rodzaj relacji panującej między poszczególnymi członkami rodziny zawsze stanowi ważną informację. Dlatego też nie powinieneś jedynie zamieszczać powiązania między dwoma osobami. Warto dla zobrazowania dodatkowych informacji dodać także też jakiś element wskazujący na jego jakość lub dodatkową wartość. Nawet jeśli jest to jedynie ogólny wskaźnik czegoś.

Tworzenie ustandaryzowanych symboli reprezentujących relacje bliskie, odległe, napięte, sprzeczne powinno na początek wystarczyć. Ale dobrze jest także mieć symbole reprezentujące przypadki przemocy fizycznej, emocjonalnej lub seksualnej, o ile ich potrzebujesz. W wielu przypadkach będziesz musiał dodać jakiś element, aby wskazać, że jest to tylko podejrzenie bez żadnych namacalnych dowodów.

Przeanalizuj cały genogram

Gruntowna analiza całego genogramu jest twórczą i często najbardziej fascynującą rzeczą, jaką będziesz mieć do zrobienia. Zaczyna się ona jako ocena tego, jak dokładna jest Twoja wizualizacja danych. Jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości dotyczące jakiejkolwiek informacji, najlepiej ją zaznacz lub sprawdź, czy jest ona prawdziwa.

Ta pierwsza analiza pomoże Ci uporządkować wszystkie informacje tak jasno i precyzyjnie, jak tylko możesz. Wysiłek w precyzji działania spłaci się z nawiązką w momencie, gdy wykonasz kolejny krok.

Szukaj powtarzających się wzorców

Na tym etapie możesz teraz określić, czy Twój genogram odpowiada rzeczywistości. Innymi słowy, czy jest poprawny. Wszystkie zebrane informacje, zorganizowane i reprezentowane wizualnie powinny pomóc w odnalezieniu pewnych wzorców. Mówiąc inaczej, w tym momencie powinieneś być w stanie ujrzeć wszelkie powtarzające się wydarzenia, okoliczności lub elementy.

Wzorce są kluczem do zrozumienia wszystkiego. Czy jest jakaś choroba, która powtarza się u różnych członków rodziny i/lub kolejnych pokoleń? Czy istnieje jakiś rodzaj dysfunkcjonalnego zachowania przekazywany z pokolenia na pokolenie? Dlaczego niektórzy członkowie rodziny nie pasują do wzorca? Jaka część ich osobistej historii pomogła im wyłamać się z tego schematu i dlaczego?

Odpowiedź na te i wiele innych pytań powinno udać Ci się znaleźć po zakończeniu pracy nad genogramem. Na pewno nie będziesz miał przed sobą wszystkich niezbędnych informacji, ale na pewno znajdziesz szereg cennych wskazówek. Przede wszystkim pomoże Ci to zrozumieć przyczyny tego wszystkiego, co dzieje się teraz w Twoim życiu.

Sprawdź, czy gotowy genogram pozwolił Ci uzyskać Twój cel

Tworzenie genogramu nie jest działaniem typowo mechanicznym i nie daje stuprocentowo pewnych rezultatów. Proces ten może sprawić, że kilka razy przemyślisz swój pierwotny cel. Znalezienie nieoczekiwanej informacji może czasami spowodować zmianę tego, co uważasz za istotne. Inaczej mówiąc, Twoje pierwotne założenie może ulec zmianie.

Dlatego też przydatne będzie zobaczenie tego, czy udało Ci się uzyskać swój pierwotny a także ewentualnie wtórny cel. Wyobraź sobie, że informacje, które znalazłeś, zorganizowałeś, przetworzyłeś i zinterpretowałeś, pogłębiły Twoje zrozumienie życia każdej z osób uwzględnionych w genogramie. Często, mimo tego, że ukończony genogram nie spełniał całkowicie swojego celu, cały proces Ci znacząco pomógł w zbliżeniu się do niego. Warto więc dokonać ostatecznej oceny całego zadania i jego efektów.

Genogram jest w zasadzie obrazem drogi prowadzącej do Twojej własnej historii. To historia, która została napisana zanim się jeszcze urodziłeś. W końcu każdy z nas jest tylko jednym z rozdziałów w opowieści o Twojej rodzinie, która zaczęła się dawno temu. Wszystko to, co słyszymy, to tylko cichy szum czasu, a wszystko, co widzimy, to mały, interesujący rzut oka na mały wycinek całości.

Bibliografia

McGoldrick, M. and Gerson, R. (1985) Genograms: Assessment and Intervention. New York, Norton.