Jak zrozumieć mózg dziecka

Sposób, w jaki mózg dziecka rozwija się, dojrzewa i uczy, jest silnie uzależniony od jego doświadczeń z najbliższymi mu dorosłymi.

Obecnie wiadomo, że mózg jest plastyczny i zmienia się w odpowiedzi na każde nowe doświadczenie, myśl i rodzaj uczenia się. Nazywa się to neuroplastycznością. Oznacza to, że wszystkie doświadczenia są rejestrowane w formie połączeń neuronowych. W ten sposób mózg dziecka, a później dorosłego, stale się rozwija.

Z tego powodu mózg jest narządem niezwykle wrażliwym na czynniki środowiskowe, które zmieniają jego strukturę i funkcję. Neuroplastyczność może zmienić mózg dziecka, gdyż sprzyja to tworzeniu odpowiednich sieci neuronowych przy jednoczesnym unikaniu tych szkodliwych.

Teoria trzech mózgów

Mózg jest organem, za pomocą którego rejestrujemy i integrujemy naszą codzienną naukę. Poznanie procesów funkcjonowania mózgu jest kluczem do zrozumienia, dlaczego dziecko zachowuje się i reaguje w określony sposób na każdy bodziec.

Aby zrozumieć, w jaki sposób mózg przetwarza informacje, które otrzymuje z zewnątrz, a tym samym emituje odpowiedź, analizę tego organu można podzielić na trzy podczęści:

• Mózg intuicyjny lub pierwotny. Zajmuje pięć procent pojemności mózgu i jest aktywny od urodzenia. Emituje automatyczne i instynktowne reakcje. Tworzące go neurony nie uczą się, tylko reagują.
• Mózg emocjonalny lub wtórny. Zajmuje 15 procent pojemności mózgu. Tutaj rejestruje się emocje, pamięć i naukę. To mózg dominujący w dzieciństwie i młodości. W rzeczywistości emocje odgrywają istotną rolę w uczeniu się, które zachodzi na tych etapach rozwoju.
• Mózg poznawczy lub nadrzędny. Zajmuje 80 procent pojemności mózgu i jest w pełni rozwinięty w wieku 25 lat. Tu znajdują się funkcje wykonawcze i rozwija się inteligencja. Sieci neuronowe integrują uczenie się, dzięki czemu staje się magazynem informacji, które można później wykorzystać.

Poznanie tego obwodu jest punktem wyjścia do zrozumienia, jak dziecko reaguje na bodziec zewnętrzny, uwzględniając również zjawisko neuroplastyczności.

Dorośli odgrywają również ważną rolę jako facylitatorzy przebudzenia i dojrzewania mózgu poznawczego dziecka. Mogą pomóc dziecku w prawidłowym zarządzaniu dwoma niższymi mózgami.

Mózg dziecka i neuroplastyczność

Każde doświadczenie lub czynnik środowiskowy może pozostawić ślad w mózgu dziecka w postaci sieci neuronowej. Proces ten nazywa się pozytywną neuroplastycznością. Każde doświadczenie powtarzające się w czasie przekłada się na wzmocnienie tej sieci. Daje to początek automatycznemu wzorcowi zachowań.

Jednak każda sieć neuronowa, która nie jest używana, z czasem słabnie, a nawet może wyginąć. Ten proces nazywa się negatywną neuroplastycznością. Możemy zatem stwierdzić, że neuroplastyczność leży u podstaw uczenia się.

Dorośli odniesienia dla dzieci (rodzice, krewni, nauczyciele…) są twórcami sieci neuronowych w mózgu dziecka. Dlatego edukacja polega na tworzeniu wartościowych połączeń między neuronami, unikaniu niekorzystnych dla dziecka połączeń nerwowych oraz eliminowaniu niewłaściwych połączeń.

Niektóre czynniki środowiskowe, które należy wziąć pod uwagę, to naśladownictwo, więź emocjonalna, język i oczekiwania.

Podatność mózgu na bodźce zewnętrzne

Neuroplastyczność wyjaśnia potencjał doświadczeń do wywoływania zmian w mózgu poprzez tworzenie nowych połączeń nerwowych. Istnieją dwa kluczowe momenty rozwoju: pierwszy, w pierwszych sześciu do ośmiu lat życia, i drugi, w okresie dojrzewania.

W ciągu pierwszych sześciu do ośmiu lat życia następuje znaczny wzrost liczby synaps. Wyjaśnia to szczególną przepuszczalność i podatność mózgów dzieci w tym wieku na czynniki środowiskowe.

Jakim bodźcom (telewizja, gry wideo) poddaje się dzieci w tym wieku? Jakie ścieżki neuronowe są tworzone? Za jakie elementy jesteśmy odpowiedzialni jako ich wzorce (nauczyciele, rodzice, krewni, lekarze)?

W okresie dojrzewania dochodzi do przycinania mniej stymulowanych połączeń neuronalnych. Te synapsy, które były często aktywowane na podstawie przeżytych doświadczeń, zwykle pozostają, podczas gdy te, które nie były wystarczająco często używane, zazwyczaj znikają. To idealny czas, aby pozbyć się niepotrzebnych sieci neuronowych.

Co dzieje się z bezużytecznymi połączeniami?

Osłabienie już istniejącej sieci neuronowej oraz odbudowa i konsolidacja alternatywnego obwodu neuronowego wymagają świadomej i wytrwałej pracy. Jeśli nowy obwód nie jest skonsolidowany, w oparciu o wielokrotną stymulację, jednostka kontynuuje pracę z tym, który już został zbudowany.

Neuropsycholog Álvaro Bilbao porównuje zmiany w mózgu niemowlęcia z procesem tworzenia nowej ścieżki na trawie:

Rola osoby dorosłej: uczenie się przez naśladownictwo

Jak dorośli edukujący dziecko wpływają na rozwój jego mózgu i tworzenie sieci neuronowych? Duża cześć nauki odbywa się poprzez obserwację i naśladownictwo. W tym momencie istotna staje się komunikacja niewerbalna (gesty, postawa). Kiedy istnieje niespójność między językiem werbalnym a niewerbalnym, mózg wierzy w to, co niewerbalne.

Mózg posiada obwód neuronów zwany neuronami lustrzanymi. Odpowiadają za naszą automatyczną skłonność do naśladowania, która charakteryzuje nas jako istoty ludzkie. Neurony te zostały odkryte w 1991 roku przez grupę badawczą kierowaną przez Giacomo Rizzolattiego podczas badania mózgu makaków. Jak one działają? Kiedy dziecko na przykład widzi, jak jego ojciec się denerwuje, jego mózg wyobraża sobie, że jest tak samo zły i aktywują się te same sieci neuronowe.

Dlatego też osoba dorosła jest ważnym odniesieniem, które umożliwia dziecku nabywanie odpowiednich zachowań poprzez obserwację. Wychowawcy muszą spojrzeć na siebie w lustrze samowiedzy, aby stać się najlepszą wersją siebie i tym samym oferować dobre wzory do naśladowania.

Moc słów

Słowa zostawiają ślady w mózgu dziecka. Za każdym razem, gdy mówimy do dziecka jakiekolwiek zdanie zaczynające się od „Jesteś”, jego mózg przechowuje te dane w strukturze mózgu limbicznego zwanej hipokampem.

Wszystkie te wiadomości, zarówno pozytywne („Jesteś taki odważny”), jak i negatywne („Jesteś naprawdę leniwy”), są zapisane w tej pamięci i składają się na ich samoocenę (koncepcję, którą tworzą o sobie). Dziecko jest wtedy zmuszane do działania w życiu w związku z tą informacją. Tego typu dane nieświadomie kierują wieloma ich zachowaniami.

Klucze do promowania zdrowego rozwoju mózgu

Aby słowa nie były szkodliwe dla mózgu dziecka, istnieje kilka prostych złotych zasad:

• Porozmawiaj z nim w kategoriach behawioralnych. Na przykład: „To, co teraz robisz, oznacza, że jesteś naprawdę odważny”.
• Unikaj słów „zawsze” lub „nigdy”. Nie dają one żadnej możliwości zmiany.
• Nigdy nie porównuj dziecka z innymi. Poprzez porównania dziecko kształtuje swój obraz siebie w stosunku do innych, tracąc tym samym swoją unikalną tożsamość. Nie chodzi o bycie lepszym niż ktokolwiek inny, ale o bycie najlepszą wersją siebie.
• Niech rozumie błędy jako szansę, a nie porażkę. Wszyscy uczymy się na własnych błędach. Dzieci muszą ponosić porażki i nauczyć się przekształcać je w motywację. Nigdy nie karz ich za błędy – zachęcają one do nauki.
• Nie używaj komentarzy obciążonych poczuciem winy. Sprawienie, by dziecko poczuło się winne, spowoduje jedynie dyskomfort. To nie zachęca do zmiany, ale do urazy. Z drugiej strony odpowiedzialność popycha je do przodu, ponieważ jest motorem motywacyjnym. Dziecko musi czuć się odpowiedzialne i wolne od winy za swoje działania.

Siła oczekiwań: efekt Pigmaliona

Efekt Pigmaliona odnosi się do tego, w jaki sposób oczekiwania wychowawcy wobec dziecka mogą warunkować jego zachowanie. Oczekiwania te stają się rzeczywistością. Wyobrażenie wychowawcy dotyczące zdolności dziecka do stawienia czoła problemowi w decydujący sposób wpływa na wyobrażenie dziecka o jego zdolnościach, zaangażowaniu i wytrwałości.

Rolą wychowawcy jest rozwinięcie w dziecku oczekiwania na osiągnięcia poprzez wzbudzanie w nich zaufania. Dorośli muszą doceniać wysiłek, a nie tylko wyniki i uczyć najmłodszych, że błędy są częścią procesu uczenia się.

Krótko mówiąc, neuroplastyczność zmienia znaczenie terminu „edukować”. Chociaż uwarunkowania genetyczne istnieją, neuroplastyczność pozwala na wpływ czynników środowiskowych na strukturę i funkcję mózgu.

Ta możliwość konfiguracji ma bezpośredni wpływ na edukację. Wszystko, czego uczymy dzieci, pozostawia ślad w ich mózgach w postaci grupy połączonych ze sobą neuronów. Jeśli te sieci neuronowe zostaną wzmocnione przez powtarzanie bodźca, wówczas budują automatyczne wzorce zachowań i nawyki behawioralne.

Dlatego edukacja polega na tworzeniu wartościowych połączeń między neuronami. Wiąże się to również z zapobieganiem powstawaniu niekorzystnych dla rozwoju dziecka połączeń nerwowych oraz eliminowaniem połączeń nieodpowiednich lub bezużytecznych. Chodzi o wykorzystanie plastyczności mózgu, aby udoskonalić ten organ.