Pareidolia to zjawisko psychologiczne polegające na błędnym odbieraniu niejasnej formy (zwykle wizualnej) jako znanego kształtu. Dana osoba przypisuje zatem strukturę i znaczenie ambiwalentnemu bodźcowi.
Przykładem pareidolii jest widzenie twarzy w kształtach gór czy płomieniach ogniska. Pareidolia nie jest zjawiskiem patologicznym. Patologiczny byłby raczej brak zdolności do posługiwania się nią. To doskonały przykład anormalnego doświadczenia mentalnego. Nie chodzi tu jednak o żadną patologię ani chorobę.
Pareidolia to zaburzenie percepcji
Zaburzenia percepcji i wyobraźni zwykle dzielone są na dwie grupy: wypaczenia i złudzenia. Wypaczenia powstają wskutek działania zmysłów.
Do wypaczeń percepcyjnych dochodzi, gdy bodziec zewnętrzny (ale dostępny dla organów zmysłowych) odbierany jest inaczej niż by się tego oczekiwało. Źródłem anomalii jest fakt, że zmysły odbierają bodziec w wypaczony sposób.
Za wypaczenie uważa się następujące sytuacje:
- Odmienna od typowej percepcja odnosząca się do minionych doświadczeń lub osobistych wrażeń danej osoby.
- Odmienna percepcja fizycznej konfiguracji bodźca. Tak dzieje się w przypadku złudzeń, które także są odmianą pareidolii.
W przypadku złudzeń dochodzi do pojawienia się nowej formy percepcji. Zwykle współistnieje ona z “normalnym” postrzeganiem. Złudzenia percepcyjne nie bazują na bodźcach zewnętrznych.
Typy wypaczeń percepcji
Typy wypaczeń percepcji klasyfikowane są w następujący sposób:
- Przeczulica i znieczulica. To anomalie percepcji intensywności (np. nadmierne lub niedostateczne odczuwanie bólu).
- Anomalie percepcji cech. Dotyczą widzenia w kolorze i zmian w obrębie percepcji koloru przedmiotów.
- Metamorfopsje. To anomalie percepcji rozmiaru i/lub kształtu.
- Anomalie w obrębie integracji percepcyjnej. To rzadkie zaburzenia pojawiające się w stanach takich jak schizofrenia.
- Iluzje. Wyróżnia się dwa typy: wrażenie obecności i pareidolia (temat tego artykułu).
Jak widać, istnieje wiele rodzajów wypaczeń percepcji, jakich możemy doświadczyć. Są one nierzadko zaskakujące. Będąca tematem tego artykułu pareidolia to rodzaj iluzji.
Iluzje: anomalie strukturyzowania ambiwalentnych bodźców
Iluzja może zostać skonceptualizowana jako wypaczenie percepcji, gdyż definiuje się ją jako “fałszywą percepcję konkretnego obiektu”. Iluzje są zatem produktami percepcji, które nie odpowiadają obiektywnym, fizycznym cechom danego bodźca.
W klasycznym, psychologicznym ujęciu iluzje są wynikiem dyspozycji lub tendencji człowieka do organizowania i nadawania znaczenia elementom w odniesieniu do kontekstu. Istnieje wiele przykładów iluzji, na przykład Müllera-Lyera lub złudzenia optyczne. Łatwo znaleźć przykłady w internecie.
Pareidolia w kulturze i religii
Istnieje wiele zjawisk, które, obserwowane powierzchownie, mogą wydać się przedziwne lub komiczne. Tak też jest w przypadku pareidolii.
W internecie nie brakuje obrazów takich jak zdjęcia eksplozji, powierzchni innej planety, chmury czy plamy na ścianie postrzeganej przez kogoś jako podobizna świętego, istoty pozaziemskiej, innej osoby, zwierzęcia czy linijki Koranu.
Zjawisko pareidolii może dotyczyć też wrażeń słuchowych – na przykład śpiewu ptaka lub echa niosącego się w piramidzie Kukulkán w Chichen Itzá. Może też przejawiać się w kontekście słyszenia głosów zmarłych, szumu telewizora czy dźwięków puszczanych jednocześnie płyt, które mają przypominać satanistyczne komunikaty.
Religie anikoniczne, takie jak muzułmańska czy żydowska, mają swoje własne manifestacje pareidolii. Za jej sprawą muzułmanie widzą imię Allaha w chmurach, śniegu czy górach.
Żydzi natomiast mają swoje sekretne kody Tory. To w nich matematycy doszukują się tekstów profetycznych na temat teraźniejszości i przyszłości. Zapewne miały na nie wpływ zjawiska związane z pareidolią.
Znany przypadek pareidolii: twarze z Bélmez
Twarze z Bélmez to zjawisko uważane przed adeptów parapsychologii za paranormalne. Związane jest z zabarwieniem ścian w domu w Bélmez de la Moraleda w taki sposób, że przypominają ludzkie twarze. Bélmez to małe miasteczko w hiszpańskiej prowincji Jaén.
Zjawisko to datuje się na 1971 rok. Adepci parapsychologii uważają je za najważniejsze zjawisko paranormalne XX wieku. Jednak wiele badań uznało je za oszustwo.
Może to też być przykład pareidolii – te spowodowane wilgocią przebarwienia mogły zostać wskutek złudzenia uznane za podobne do ludzkich twarzy. Twarze na ścianach domu wydawały się bowiem tak realne, że podejrzewano, iż sama właścicielka posesji maluje je potajemnie.
Tak czy inaczej, pareidolia to przedziwne zjawisko. Tłumaczy się je sposobem, w jaki ludzki umysł organizuje bodźce. Prowadzi on bowiem czasami do złudzeń czy wypaczeń percepcyjnych.