Dysfunkcja wykonawcza i jej skutki
Pomyśl o wszystkim, co robisz w ciągu dnia: rozmowa z partnerem, sprawdzanie nowego przepisu na kolację, realizacja projektu w pracy, czytanie książki, wizyty u lekarza… Wszystkie te codzienne czynności, tak naturalne dla Ciebie, mogą być prawdziwym wyzwaniem dla osób z dysfunkcjami wykonawczymi. To dlatego, że ich zdolność do organizowania, planowania i regulowania uwagi uległa pogorszeniu. Nakłada to na nich istotne ograniczenia wraz z utratą autonomii. W czym jeszcze przeszkadza dysfunkcja wykonawcza?
Być może nigdy nie słyszałeś o tym terminie, ale jest on bardziej powszechny niż myślisz. Może wystąpić u dzieci, dorosłych i osób starszych i wpływa na funkcje poznawcze, emocje i zachowanie. Ma to więc poważne konsekwencje.
Deficyt funkcji wykonawczych utrudnia regulowanie emocji, wyznaczanie celów, samodzielne kierowanie i funkcjonowanie w otoczeniu.
Funkcja wykonawcza
Funkcję wykonawczą można rozumieć jako centrum dowodzenia mózgu. To jak reżyser, który odpowiada za różne działania i koordynuje je, aby wywołać złożone zachowanie. Odpowiada na pytania typu: Co chcę robić? Jak mogę to zrobić? Jakie kroki muszę wykonać? Jak przebiega proces? W efekcie jest to element organizujący, który leży u podstaw wszystkich czynności poznawczych.
Funkcja wykonawcza obejmuje tak naprawdę kilka funkcji o dużym znaczeniu:
- Inicjatywa, wola i determinacja do inicjowania zadań i podtrzymywania ich do końca.
- Planowanie i organizacja.
- Zdolność do regulowania uwagi, koncentracji i utrzymywania dobrej pamięci roboczej podczas wykonywania zadania.
- Umiejętność monitorowania procesu oraz wykrywania i eliminowania elementów, które przeszkadzają w realizacji celu.
- Elastyczność w reagowaniu na zmieniające się wymagania środowiskowe. Ponadto możliwość dokonywania poprawek.
- Zdolność rozpoznawania pragnień, myśli i potrzeb innych osób.
Dysfunkcja wykonawcza implikuje deficyt tych zdolności organizacji, koordynacji i kontroli.
Dysfunkcja wykonawcza – manifestacje
Osoby z dysfunkcjami wykonawczymi mogą mieć trudności z wykonywaniem wielu czynności w życiu codziennym. Na przykład:
- Doświadczają trudności w inicjowaniu zadań i projektów.
- Brakuje im motywacji. Ponadto mogą czuć się apatyczni i obojętni emocjonalnie.
- Zapominają, co robią i pozostawiają różne zadania niedokończone.
- Zwlekają i mają tendencję do odkładania wszystkiego na później.
- Trudno im uporządkować swoje priorytety i zorganizować czas.
- Nie są w stanie zmienić punktu skupienia uwagi, gdy jest to konieczne. Są zablokowani w poprzednich zadaniach lub wzorach.
- Trudno im wykonywać polecenia lub instrukcje.
- Mają duże trudności z kontrolowaniem swoich impulsów. Co więcej, nie są w stanie przewidzieć konsekwencji swoich działań.
- Trudno im zrozumieć zachowanie, myśli i emocje innych.
- Trudno im podejmować decyzje. Nie mogą też wybierać między kilkoma opcjami lub sposobami reagowania na sytuację.
- Mają niewielką odporność na rozproszenie uwagi i zakłócenia.
Przyczyny dysfunkcji wykonawczych
Dysfunkcja wykonawcza nie jest zaburzeniem samym w sobie, ale deficytem, który może pojawić się w różnych schorzeniach. Na poziomie neurobiologicznym funkcja wykonawcza jest bezpośrednio związana z korą przedczołową. Ten region mózgu rozwija się głównie w dzieciństwie i okresie dojrzewania. To właśnie na tych etapach osoba rozwija i doskonali swoje umiejętności.
Istnieje jednak kilka zaburzeń, które mogą w tym przeszkodzić. Na przykład dysfunkcja wykonawcza jest typowym zjawiskiem w zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD). Może również pojawić się w zaburzeniach ze spektrum autyzmu (ASD) i innych zaburzeniach neurorozwojowych. W ADHD odpowiada za trudności związane z uwagą i kontrolą impulsów. W ASD wyjaśnia deficyt empatii, stereotypowe zachowania i ograniczone zainteresowania.
Ten deficyt wykonawczy może również pojawić się jako część zaburzenia lękowego, depresji i innych stanów psychicznych. Jest to szczególnie istotne w przypadku choroby Alzheimera i innych rodzajów demencji oraz zagraża autonomii i bezpieczeństwu osób starszych. Z drugiej strony może również powstać w wyniku uszkodzenia mózgu spowodowanego urazem lub innymi zdarzeniami.
Co można zrobić?
Istnieją różne interwencje i strategie mające na celu złagodzenie skutków dysfunkcji wykonawczych i poprawę jakości życia chorego. Zastosowane opcje będą zależeć od konkretnego przypadku i przyczyny deficytu. Niezależnie od tych zmiennych, we wszystkich przypadkach celem jest przywrócenie zmienionych funkcji oraz dokonanie adaptacji zewnętrznych.
Należy zidentyfikować dotknięte obszary, a także obszary chronione oraz mocne strony jednostki i jej środowiska. Z tego miejsca można zastosować wytyczne. Obejmują one promowanie nawyków zdrowego stylu życia, terapię zajęciową i wytyczne orientacji na pacjenta.
Dla osoby cierpiącej zrozumienie dysfunkcji wykonawczych i nauczenie się korzystania z elementów takich jak programy, planery, przypomnienia oraz strategie organizacji i motywacji mogą być naprawdę przydatne. Najlepiej jednak zasięgnąć porady profesjonalisty. Specjaliści potrafią zdiagnozować deficyt i opracować zindywidualizowany plan leczenia.
Wszystkie cytowane źródła zostały gruntownie przeanalizowane przez nasz zespół w celu zapewnienia ich jakości, wiarygodności, aktualności i ważności. Bibliografia tego artykułu została uznana za wiarygodną i dokładną pod względem naukowym lub akademickim.
- Montero, R., & García, M. C. (2006). La disfunción ejecutiva en el trastorno autista: relaciones con otras variables. Iniciación a la Investigación, (1).
- Rojo Mota, G., Pedrero Pérez, E. J., Ruiz Sánchez de León, J. M., Llanero Luque, M., Olivar Arroyo, Á., & Puerta García, C. (2009). Terapia Ocupacional en la rehabilitación de la disfunción ejecutiva en adictos a sustancias. Trastornos Adictivos, 11(2), 96-105.
- Vayas Abascal, R., & Carrera Romero, L. (2012). Disfunción ejecutiva: Síntomas y relevancia de su detección desde Atención Primaria. Revista Clínica de Medicina de Familia, 5(3), 191-197.