Religia: zagadka, którą tylko umysł może wyjaśnić

Żyjemy w świecie przepełnionym religią i duchowością, ale to wykracza poza zwykłe chodzenie na modlitwę czy modlitwę. Zobaczmy, jakie ma to konsekwencje dla społeczeństwa.

Napisane i zweryfikowane przez psycholog Roberto Muelas Lobato.

Ostatnia aktualizacja: 05 grudnia, 2023

Religia powstała wiele tysiącleci temu jako odpowiedź na wiele potrzeb ówczesnych ludzi. Tak przynajmniej nam się wydaje. Do dziś pozostaje ona do dzisiaj bez żadnych oznak tego, że może zniknąć prędzej, czy później.

Jeśli spojrzysz na historię ludzkości, zobaczysz, że religia – jeśli w ogóle możemy mówić o tym pojęciu w jakikolwiek ogólny sposób – miała wiele odmian. Na przykład narodziły się religie monoteistyczne, których wyznawcy modlą się do jednego tylko boga.

Bogowie będący celem modłów również zmieniali się przez wieki i przyjmowali wiele różnych imion i form. Są na przykład bogowie, dla których nie wolno tworzyć żadnych ich wizerunków, czy też przedstawień. Są także tacy, którzy mogą przyjmować różnego rodzaju naprawdę fantastyczne formy i kształty. Formy te są czasami nawet związane ze zwierzętami.

Religia również odniosła spory sukces polegający na tym, że udało się ją zinstytucjonalizować. Ludzie stworzyli w swoim imieniu instytucje społeczne, które mają na celu dostarczenie lub ulepszenie usług takich jak edukacja i zdrowie.

Negatywną stroną tego jest fakt, że w imieniu bogów dla danych religii wydarzyły się również mroczne rzeczy, takie jak na przykład wielkie wojny. Ludzie popełnili także wiele zbrodni i niesprawiedliwości opartych na wierzeniu w treść świętych tekstów. Co gorsza, wiele z tych występków spowodowana została po prostu błędną interpretacją ich przesłania.

Religia jako narzędzie do wyjaśnienia różnych nurtujących ludzi kwestii

Istnieje wiele hipotez, które ludzie wysuwali po to, aby wyjaśnić narodziny i trwanie zjawiska takiego jak religia na przestrzeni wielu wieków. Jednym z najlepszych jest to, że służy on udzieleniu odpowiedzi na pytania, na które nigdy nie byliśmy w stanie odpowiedzieć samodzielnie. Ale to nie jedyne wytłumaczenie, jakie otrzymali ludzie.

Cztery teorie wyjaśniające popularność, jaką cieszy się religia

Poniżej przedstawiamy niektóre z tych prób wyjaśnienia narodzin i popularności, jaką od tysięcy lat cieszy się religia (w ujęciu ogólnym, nie jedna konkretna):

• Religia powstała w wyniku zażywania narkotyków lub substancji halucynogennych. Świadomie lub nie. Ludzie, którzy przyjmowali takie substancje, mieli niezwykłe wizje, które ostatecznie interpretowali jako wiadomości od wielkich bytów spoza tego świata. Niektórzy szamani i znachorzy celowo zażywali takie narkotyki, aby być bliżej bogów lub komunikować się z nimi i uzyskiwać od nich rady mające na celu ułatwienie podejmowania trudnych decyzji. Być może nie zawsze celowo stosowali te środki. Niezależnie od tego, ma sens twierdzenie, że ich interpretacje mają związek z istotami o boskiej naturze.
• Inne wyjaśnienie mówi, że religia zaczęła się jako sposób wyjaśnienia zjawisk naturalnych, które nie miały w tamtejszej rzeczywistości logicznych interpretacji. Występowały powszechnie pewne zjawiska, które trudniej nam było wytłumaczyć w przekonujący sposób, takie jak na przykład deszcze i burze oraz towarzyszące im pioruny. Ludzie nie mogli znaleźć logicznego sposobu na ich interpretację, co doprowadziło ich do stworzenia pojęcia bogów. Tak więc ci bogowie byli właśnie tymi bytami, które stały za występowaniem tychże niewytłumaczalnych zjawisk, a których ludzie nie mogli wyjaśnić sobie w racjonalny sposób.
• Powstanie religii wydaje się także rodzajem kultu bożków. Ludzie zaczęli nawet czcić i wyolbrzymiać pewne liczby za ich mniej lub bardziej ukryte znaczenie i działanie. Ta adoracja doprowadziła ludzi do tworzenia religii na podstawie tych liczb.
• Ostatnie wyjaśnienie mówi, że religia pojawiła się jako adaptacja poznawcza. Są to funkcje umysłowe, procesy i stany świadomości. Wywierają one szczególny nacisk na takie procesy, jak zrozumienie, wnioskowanie, podejmowanie decyzji, planowanie i uczenie się. Teoria ta to obecnie jest jeden z najbardziej akceptowanych punktów widzenia w dziedzinie biologii i psychologii.

Wierzymy w wielu różnych bogów

Według książki autorstwa Scotta Atrana, In Gods We Trust. The Evolutionary Landscape of Religion religia stara się przenosić geny z predyspozycją do pewnych zachowań, selekcji grup oraz imitowania lub naśladowania. Religia nie jest doktryną ani instytucją, a nawet nie jest tak naprawdę wiarą. Według Atrana religia istnieje dzięki efektom pracy ludzkiego umysłu, gdy zajmuje się on ciekawością dotyczącą tajemnic życia, takich jak narodziny, starość, śmierć, nieoczekiwane zjawiska i zauroczenia miłosne.

Aby zrozumieć tę perspektywę, trzeba zdać sobie sprawę, że religia jest trudna do zrozumienia i często jej doktryny są sprzeczne z intuicją. Na przykład istnieje istotne znaczenie, które niektóre religie poświęcają ofiarom, czy to z dóbr materialnych, czy nawet z ludzi. Podążanie za jedną religią lub inną może być niezwykle kosztowne, a w pewnych okresach nawet powodować utratę życia.

Jeśli zważymy na pozytywne i negatywne cechy religii, mogą one nawet wyjść na zero. Oznacza to, że ludzie prawdopodobnie nie wybierają religii tylko na podstawie oferowanych przez nie korzyści.

Zamiast tego możemy postrzegać religię jako nieadaptacyjną konsekwencję adaptacyjnych cech ludzkiego mechanizmu poznawczego. Oznacza to, że religia jest adaptacją na poziomie poznawczym. Ale to nie jest sam w sobie mechanizm adaptacyjny, zwłaszcza jeśli spojrzymy na wszystkie jego koszty i korzyści. Religia, podobnie jak inne zjawiska kulturowe, jest wynikiem spotkania między elementami i funkcjami poznawczymi, behawioralnymi i fizycznymi. Wynika to także z fizjologicznych ograniczeń w naszych umysłach.

Fundamenty psychologiczne, na bazie których tworzy się religia

Religia bazuje na pewnych określonych zdolnościach psychologicznych, które dostosowują nas do nowych warunków życia. Oto niektóre z tych elementów:

• Podstawowe i wtórne programy afektywne. Są to emocje, które czujemy i sposób w jaku je interpretujemy. Mają one mają bezpośredni wpływ na nasze interakcje z innymi ludźmi. Wiara w założenia tej, czy innej religii sprawia, że cechują nas różne reakcje emocjonalne bardziej wiążące nas z naszą grupą, niż z innymi społecznościami. Oczywiście nasze odpowiedzi i reakcje będą bardziej afektywne jeśli skierujemy je w stronę członków naszej własnej grupy. Ten sposób wyrażania emocji był dobry dla potrzeb naszej ewolucji, ponieważ przynosił liczne korzyści grupom, do których należeliśmy.
• Inteligencja społeczna. Życie grupowe w zamkniętej społeczności utorowało drogę różnym interpretacjom, które działały na rzecz ochrony tej grupy. Wybór jednego boga lub innego wiąże się z przynależnością do określonej grupy. A ten wybór kończy się następnie tworzeniem pewnych różnic między poszczególnymi grupami. Rozbieżność między wyborami dokonanymi w tych grupach polega na regulowaniu i legitymizowaniu relacji, które wiążą daną grupę z różnymi bogami. A to przynosi korzyści naszej własnej społeczności.
• Moduły poznawcze. Są to ramy mentalne, które regulują naszą interpretację działań i rytuałów. Ludzie rozumieją i uzasadniają te moduły poprzez religię. Rozumiemy i akceptujemy wszystkie rytuały naszej religii. Tymczasem wszelkie rytuały innych religii wydają się nam dziwne i niemożliwe do zrozumienia. Rytuały i działania określonej grupy będą kontynuowane przez te właśnie ramy.
• Tendencja do upraszczania rzeczywistości i szukania prostych wyjaśnień. Jako ludzie mamy tendencję do wykrywania czynników odgórnych lub przyczyn działania tam, gdzie ich po prostu nie ma. Na przykład nasza wiara w zjawiska nadprzyrodzone wywodzi się z tej samej adaptacji poznawczej, co u naszych przodków. Mogli oni interpretować oni odgłos lekkiego wiatru potrząsającego gałęziami krzaka jako obecność tygrysa szablozębnego przedzierającego się przez zarośla.

Korzystna interpretacja to podstawa

Ta interpretacja była przydatna, ponieważ pomogła ludziom przetrwać. W tym sensie nadprzyrodzone działania były tylko produktem ubocznym ewolucji, która wynikała bezpośrednio z naszych systemów wykrywania drapieżników.

Z tego punktu widzenia wynika jednoznacznie, że religia jest narzędziem używanym przez nasze umysły po to, aby dawać prawdopodobne interpretacje każdemu wydarzeniu, którego genezy nie jesteśmy pewni. Nasze umysły wykorzystywały te mechanizmy i ramy przez cały okres ewolucji, aby upewnić się w ten sposób, że należymy do tej grupy i zapewnimy sobie w ten sposób przetrwanie.