Erich Fromm i humanistyczna psychoanaliza

Erich Fromm uważał, że głównym celem każdego z nas jest stać się silniejszym, bardziej wolnym, szlachetniejszym – mówiąc krótko zostać osobą, którą od początku mieliśmy być.

Jest to charakterystyczne z punktu widzenia humanistycznej perspektywy- poglądu bardzo rewolucyjnego w ówczesnej psychologii – nawet dla tak ważnej postać jaką był Erich Fromm.

Kiedy jest mowa o teorii psychoanalitycznej, niektórzy ludzie popełniają błąd postrzegając ją jako sztywną i specyficzną całość składającą się z jasno zdefiniowanych pojęć, dynamiki i podejść zaproponowanych przez ojca psychoanalizy Zygmunta Freuda. Być może zapominają, że w ramach tego podejścia istnieją inne szkoły myślenia, które wzbogaciły podstawy psychoanalizy przez odejście od słów i idei Freuda.

Erich Fromm był właśnie jedną z osób odbiegających od normy. W latach czterdziestych ten niemiecki psycholog społeczny żydowskiego pochodzenia postanowił zerwać z doktryną psychoanalityczną głoszoną przez Frankfurcki Instytut Badań Społecznych i całkowicie odnowił teorię oraz praktykę dotyczące psychoanalizy, prowadząc ją w stronę bardziej kulturowego, humanistycznego podejścia.

Zamienił, na przykład, ideę libido według Freuda na życiowe dążenie do bardziej praktycznego podejścia – takiego, które obejmowało nowe zrozumienie asymilacji i socjalizacji.

Fromm był przede wszystkim fascynującym filozofem i jednym z najlepszych przedstawicieli humanizmu XX wieku. W swoich trzech najważniejszych książkach (Ucieczka od wolności, O sztuce miłości i Serce człowieka) pokazał nam wszechświat myśli, refleksji i teorii, które stawiają psychologię w parze z antropologią i historią. Kontynuował także spuściznę Zygmunta Freuda i Karen Horney.

Erich Fromm i systemowe kryzysy społeczeństwa zachodniego

Aby zrozumieć teorię humanistycznej psychoanalizy Ericha Fromma, konieczne jest poznanie go jako osoby, zrozumienie jego korzeni, kontekstu, w którym dorastał, oraz szybko zmieniający się świat, który ukształtował jego najbardziej bezpośrednią rzeczywistość. To rzuci nieco światła na sprawy, które służyły jako wskazówki i inspiracje dla jego teorii.

Kiedy czytacie jego autobiografię “Zerwać okowy iluzji” i skoncentrujecie się na jego dzieciństwie oraz dorastaniu, łatwo zauważyć, że nie były to dla niego szczęśliwe czasy. Jego ojciec był surowym biznesmenem, matka cierpiała na przewlekłą depresję a nasz bohater wychowywał się w otoczeniu bardzo surowych norm judaizmu ortodoksyjnego. W tym czasie doświadczył dwóch decydujących przełomów.

Pierwszym z nich było samobójstwo 25-letniej kobiety, w której zakochał się będąc dzieckiem. Była malarką, bardzo blisko związaną z jedynym członkiem swojej rodziny: ojcem. Gdy ojciec nagle zmarł młoda artystka parę dni później odebrała sobie życie. Jej samobójstwo poprowadziło Fromma do zastanowienia się, co skłania ludzi do takich skrajności.

Drugim decydującym momentem był wybuch I Wojny Światowej, w którym to momencie w jego życiu wkroczył cień nacjonalizmu, radykalizacja mas i przesłanie nienawiści i “my kontra oni”.

Świat zaczął się rozpadać, a pęknięcia nie tylko tworzyły nieprzezwyciężone odległości między różnymi mocarstwami, ale także zapoczątkowały okres kryzysu systemowego w całym społeczeństwie zachodnim. Wszystkie psychologiczne, filozoficzne i społeczne teorie od tego momentu musiały zostać przeformułowane w poszukiwaniu odpowiedzi i wyjaśnień spowodowanych przez chaos.

Zrozumienie i nadzieja dla ludzi

Czytanie prac Fromma ma zasadnicze znaczenie jeśli chcemy zrozumieć kryzys wartości, zasad i polityki społecznej, które eksplodowały w pierwszej połowie XX wieku – czasu, gdy dwie wojny światowe podkopały wiarę człowieka w ludzkość.

Czytanie Fromma jest samo w sobie sposobem na pogodzenie się z własnym człowieczeństwem. Mówi o nadziei i, co najważniejsze, dostarcza niesamowitych informacji z dziedziny nauk społecznych i psychoanalizy, które mogą pomóc w zainicjowaniu pozytywnej i twórczej transformacji.

Teraz spójrzmy na podstawowe zasady jego teorii.

Od biologiczno-mechanistycznego do biologiczno-społecznego spojrzenia na człowieka

Erich Fromm zaakceptował większość koncepcji Freuda, w tym podświadomość, represje, mechanizmy obronne, przeniesienie, ideę snu jako wyrazu podświadomości oraz ideę dzieciństwa jako źródła wielu zaburzeń psychicznych.

Jedną rzeczą, z którą nie mógł się pogodzić, było spojrzenie na człowieka jako biologiczno-mechanistyczną istotę, organizmu, który reaguje wyłącznie na podstawowe impulsy agresji, przetrwania i reprodukcji.

• Erich Fromm odnosi się do biologiczno-społecznego człowieka jako sposobu na wychwalanie “psychologii jaźni”, w której ludzie nie są ograniczeni wyłącznie do reagowania lub obrony naszych impulsów i instynktów. Trzeba poszerzyć perspektywę i uznać aspekt społeczny oraz to, w jaki sposób najbardziej znaczące dla dziecka osoby mogą obudzić w nim niekorzystne i traumatyczne procesy.
• Relacje interpersonalne były podstawą teorii Fromma, która całkowicie zastąpiła klasyczną teorię libido Freuda jako motywacyjną i mechanistyczną siłę napędową u ludzi.

Ludzie i wolność

Teorie Fromma znajdowały się pod wpływem nie tylko Freuda i Karen Horney. Mówić o Erichu Frommie oznacza wspomnieć również o Karolu Marksie. Przypomnijmy kontekst społeczny tamtych czasów; kryzys wartości; brak wyjaśnień ludzkich zachowań, wojny, nacjonalizm, nienawiść, różnica klas …

Freudowska biologiczno-mechanistyczna perspektywa była bezsensowna i bezużyteczna, a zasady bronione przez Marksa były znacznie bardziej zgodne z przesłankami Fromma. Dla Marksa ludzie nie podlegają tylko społecznym wpływom, ale także systemom gospodarczym.

Tak więc, czytając dzieła Fromma, możemy rozpoznać samych siebie w jego słowach i orędziach – nawet dzisiaj.

Jednym z naprawdę interesujących elementów teorii Fromma jest to, że choć ludzie znajdują się pod wpływem swoich kultur i systemów ekonomicznych, powinni zawsze walczyć i próbować osiągnąć jeden cel: wolność. W rzeczywistości Fromm zachęcał ludzi do zapomnienia o sztywnym determinizmie Freuda i Marksa i rozwinięcia własnej wolności osobistej, która jest ludziom niezbędna.

Wolność

Fromm wierzył, że ludzie są zdeterminowani przez pewne zasady biologiczne, tak jak wszystkie inne zwierzęta. Urodziliśmy się w ciele, dojrzewamy, starzejemy się i walczymy o przetrwanie.

Jednak jesteśmy w stanie osiągnąć znacznie więcej niż pozwalają nam na to nasze ograniczenia. Na przykład, jeśli mogliśmy przejść od tradycyjnych społeczeństw średniowiecza do współczesnego modelu, nie możemy się poddać w naszej drodze ku poszukiwaniu większej wolności, większych praw, lepszego samopoczucia.

Wolność jest trudna do osiągnięcia, ale aby się tam dostać, należy kultywować indywidualną odpowiedzialność i szacunek społeczny. W przeciwnym razie ryzykujemy:

• Wprowadzeniem systemu autorytarnego.
• Zniszczeniem (które obejmuje agresję, przemoc i samobójstwa).
• Godzeniem się na wszystko, co ześle los, sytuacją w której ludzie stają się “kameleonami społecznymi” i przyjmują kolor swojego otoczenia bez protestowania i kwestionowania go.

Fromm rozwinął te trzy pomysły w niezwykłej książce, do której warto często wracać: Ucieczka od wolności.

Podstawy humanistycznej psychoanalizy

Jedną rzeczą, która wyróżnia przebieg ścieżki zawodowej Ericha Fromma jest to, że w przeciwieństwie do klasycznych psychoanalityków, nie podjął kariery w dziedzinie medycyny lub psychiatrii. Oparł swoje przemyślenia na socjologii, a nie na medycynie, i dlatego nie zawsze był szanowany. Jego relacje z Karen Horney były dość skomplikowane, a wielu psychologów postrzegało go jako teoretyka, a nie ortodoksyjnego psychologa.

Jednak właśnie tam widzimy prawdziwą wielkość Fromma: w jego szerszym i bardziej integracyjnym spojrzeniu na ludzi. Z jego punktu widzenia nie wszystko jest odpowiedzią na organiczną patologię lub siły biologii. Uważał, że kultura, rodzina i społeczeństwo często ograniczają naszą ekspresję.

Poniżej zapoznamy się z podstawami jego teorii humanistycznej psychoanalizy.

Klucz do zrozumienia podejścia psychologicznego Ericha Fromma

• Humanistyczna perspektywa Fromma wniosła nowe podejście do pojęcia choroby. Według niego psychoanalityk jest zobowiązany do przeformułowania nie tylko definicji choroby, ale także narzędzi, które są wykorzystywane do jej rozwiązania.
• Celem profesjonalisty jest ułatwienie samopoznania się pacjenta lub, określając to w bardziej nowoczesny sposób, promowanie rozwoju osobistego w celu osiągnięcia szczęścia.
• Można to osiągnąć jedynie poprzez wzmocnienie poczucia odpowiedzialności i miłości własnej.
• Podczas leczenia pacjenta nie ma sensu skupianie się wyłącznie na jego cechach patologicznych, objawach choroby lub negatywnych aspektach jego stanu. Uznanie pozytywnych cech poprawi technikę terapeutyczną.
• Psychoanalityk nie powinien tylko dodawać swoich “trzech groszy”, by osoba poddana terapii się zmieniła . Musi także pomóc pacjentowi opracować strategie, aby mógł on ponownie zintegrować się ze społeczeństwem, poczuć się silniejszy i zrozumieć, że istnieją również “patologiczne” aspekty społeczeństwa, które większość ludzi uważa za właściwe.
• Psychoanaliza powinna być otwarta na postępy w nauce i zmiany w społeczeństwie. Powinna brać pod uwagę kulturowe, ekonomiczne i polityczne warunki, które nas otaczają, aby lepiej pomóc pacjentowi. Błędem jest pracować z punktu widzenia osób mających tendencję do upraszczania.
• Profesjonalista powinien używać jasnego, przejrzystego, zrozumiałego słownictwa. Ponadto powinien starać się nie demonstrować obrazu siły lub wyższości wobec pacjenta.

Spuścizna Fromma to gigantyczny postęp zarówno w dziedzinie psychologii jak i filozofii. Podczas gdy wielu ludzi uważało, że jego teorie są nieco utopijne, to jednak wprowadził on w życie bardziej realistyczną formę psychoanalizy, która dążyła do tego, by w każdej osobie odkryć to co w niej najlepsze.

Jego podejście jest bardzo ważne, warte zapamiętania i głębokiego zastanowienia. Pozwól, aby ten artykuł stał się zaproszeniem do zapoznania się z dziełami Fromma.

Bibliografia

Fromm, E. (1947) Man for himself, an inquiry into the psychology of ethics. Rinehart.
Fromm, E. (1965) Socialist humanism: an international symposium. Doubleday.
Fromm, E. (1971) The Heart of Man, its genius for good and evil. Perennial Library.
Fromm, E. (1976) To Have or to Be. Harper & Row.
Fromm, E. (1984). On Disobedience and other essays. Routledge & Kegan Paul.
Fromm, E. (2010) The Pathology of Normalcy. American Mental Health Foundation Books.
Fromm, E. & Maccoby, M. (1970) Social character in a Mexican village; a sociopsychoanalytic study. Transaction Publishers.
Morin, E. (1999) La Tête bien faite.