Efekt Hawthorne: zmieniamy swoje zachowanie, gdy ktoś nas obserwuje

Efekt Hawthorne jest tym, co nazywamy zmianą w ludzkim zachowaniu, kiedy wiedzą oni, że są obserwowani przez innych. Zaczęło być o niej głośno niedługo po opublikowaniu wyników badań przeprowadzonych w 1955 roku przez naukowca Henry’ego A. Landsbergera.

Henry A. Landsberger analizował eksperymenty zrealizowane wykonane przez Eltona Mayo w 1924 i 1932 roku w fabryce o nazwie Hawthorne Works. Stąd właśnie efekt Hawthorne wziął swoją nazwę – nie (jak się powszechnie uważa) od nazwiska jego odkrywcy.

Na podstawie swoich eksperymentów Elton Mayo chciał się dowiedzieć, czy występują jakiekolwiek zmiany w wydajności pracowników spowodowane zmianą oświetlenia. W końcu uświadomił sobie, że oświetlenie nie ma żadnego wpływu na tę kwestię, o ile utrzymuje się je powyżej pewnego poziomu minimalnego.

Jednak Mayo zauważył pewien wzrost wydajności u niektórych z badanych pracowników. Ale nie miało to nic wspólnego ze światłem i jego natężeniem. Po prostu ludzie, którzy sądzili, że są obserwowani podczas pracy, stali się bardziej produktywni. Efektywność ich pracy wzrosła automatycznie, gdy tylko ci pracownicy zauważyli, że są stale obserwowani.

Pierwszy wniosek, jaki wysnuł Elton Mayo był taki, że pracownicy ci czuli się szczególnie, wręcz wyjątkowo, ponieważ zostali wybrani jako przedmiot badania. Uznał on, że właśnie to sprawiło, że pracują bardziej wydajnie. Inne czynniki, takie jak światło, wentylacja i ogólna infrastruktura zakładu, nie miały jego zdaniem nawet najmniejszego wpływu na efektywność ich pracy. Tak też przygotował wyniki swoich badań i wymyślił dla nich nazwę “efekt Hawthorne”.

Efekt Hawthorne, a opinie badanych pracowników na jego temat

Aby zweryfikować istnienie czegoś takiego, jak efekt Hawthorne, inni badacze przeprowadzili wywiady z różnymi pracownikami. Chcieli bezpośrednio sprawdzić, jaki czynnik lub czynniki zdaniem pracowników spowodowały ich wzrost wydajności. To, co odpowiedzieli pytani pracownicy, naprawdę zaskoczyło prowadzących badania.

Według badanych pracowników, czynnikiem decydującym o ich skuteczności była widoczna poprawa w relacjach między nimi. Nie zdawali sobie z tego za bardzo sprawy, po prostu wydawało się im, że naukowcy ulepszyli dla nich środowisko pracy tak, aby umożliwić pracownikom udział w eksperymencie.

Z powodu tych wyników powstała nawet zupełnie nowa gałąź psychologii. Nosi ona nazwę psychologii organizacyjnej. Zakłada ona, że relacje między poszczególnymi ludźmi są tym właśnie elementem, który odegrał decydującą rolę w poprawie wydajności badanych osób. Ale kwestia elementów zmieniających się tylko z powodu samej obserwacji nadal pozostała bez odpowiedzi. Dlatego też efekt Hawthorne zaczął cieszyć się taką popularnością wśród naukowców.

Efekt Hawthorne w dzisiejszym świecie

Od czasu tego początkowego wysiłku podjętego przez Eltona Mayo naukowcy wielokrotnie przeprowadzali inne badania na ten sam temat. Ale nawet teraz wyniki żadnego z nich nie były całkowicie rozstrzygające. Mimo to ludzie akceptują efekt Hawthorne jako coś w rodzaju pozytywnej reakcji psychologicznej na obserwację w trakcie trwania eksperymentu.

Efekt Hawthorne jest szczególnie pozytywny, gdy zadanie, z którym mamy do czynienia, nie jest zbyt skomplikowane. W przeciwnym razie “efekt nadmiernej obserwacji” może być bardzo szkodliwy dla wydajności pracowników.

Wydaje się zatem, że ludzie wyobrażają sobie na swój własny sposób, czego naukowcy od nich oczekują. Nie widzą sensu w normalnym działaniu, ani w tym, w jaki sposób działaliby zgodnie ze swą standardową rutyną i procedurą. Uważają oni, że powinni poprawić swoje zachowanie do poziomu, który naukowcy chcieliby móc zobaczyć. Innymi słowy, ludzie starają się dostosować swoje zachowanie do tego, jak według nich powinno ono wyglądać.

Oczywiście dotyczy to nie tylko eksperymentów przeprowadzanych w środowisku pracy. Możemy również rozszerzyć go na dowolny rodzaj badania wykorzystującego do tego istoty ludzkie. Tak więc efekt Hawthorne wprowadza do każdego z eksperymentów obejmujących pewne grono ludzi specyficzne warunki i zmiany, o których każdy naukowiec musi pamiętać. Zmieniają one bowiem, niekiedy dość wyraźnie, wyniki uzyskiwane podczas trwania eksperymentu.

Inne aspekty, jakimi cechuje się efekt Hawthorne

Efekt Hawthorne jest uważany za szczególnie problematyczny czynnik w badaniach medycznych i psychologicznych. Niektórzy pacjenci, gdy wiedzą, że są obserwowani, powiedzą, że doświadczyli poprawy, chociaż testy pokazują coś wręcz przeciwnego. Obiektywne wyniki kliniczne potwierdzają to zjawisko. Pacjent twierdzi, że radzi sobie lub czuje się lepiej, ale wyniki badań medycznych pokazuję, że w rzeczywistości nie było żadnych zmian na lepsze.

Efekt Hawthorne lub poprawa zachowania nie występuje jedynie wtedy, gdy dana osoba wie, że ktoś ją obserwuje. Można go dostrzec również w innych okolicznościach, na przykład gdy:

• Pojawia się zupełnie nowa sytuacja, która wymusza zmianę standardowych przyzwyczajeń i procedur danej osoby.
• Ludzie czują się jako część jakiejś sztucznej i nietypowej dla nich sytuacji. Na przykład, gdy znajdują się w laboratorium.
• Eksperyment trwa jakiś czas, a następnie naukowcy wprowadzają w nim zmiany.
• Dana osoba myśli, że znajduje się w sytuacji, w której mogłaby uzyskać dla siebie jakieś korzyści, gdyby udało jej się “wypaść” lepiej.
• Pojawiają się nowe czynniki, które wstrząsają uczuciem znudzenia badanych osób.

Jednak wielu specjalistów poddało w wątpliwość to, jak dokładne są nasze informacje na temat efektu Hawthorne. Jest to koncepcja, której ludzie wciąż się uczą. Pozostaje zatem wiele pytań oczekujących wciąż na odpowiedź.

Ale jest to dość interesujące zjawisko psychologiczne, które możemy wykorzystać do poprawy wydajności ludzi w różnych sytuacjach. Jak wspomnieliśmy, efekt Hawthorne jest szczególnie ważny i skuteczny, gdy ludzie wykonują proste, powtarzające się zadania.