Eksperyment - film o ludzkiej naturze

Eksperyment to stworzony w 2011 r. niemiecki film poruszający kwestię ludzkiej natury. Został wyreżyserowany przez Olivera Hirschbiegela i opiera się na sztuce Mario Giordano pt. Black Box. Sztuka ta z kolei została zainspirowana prawdziwym eksperymentem, który został przeprowadzony w Stanford, w 1971 r. i który spotkał się z silną falą krytyki.

Historia przedstawiona filmie Eksperyment znacznie odbiega od prawdziwych wydarzeń. Mimo tego budzi w widzach mnóstwo pytań o ludzką naturę. Czy tak naprawdę człowiek jest dobry czy zły i czy w ogóle można podzielić ludzi na dobrych i złych? Film porusza wiele kwestii z zakresu filozofii, etyki, moralności, socjologii i psychologii.

Na początku filmu poznajemy Tareka Fahda, kierowcę taksówki. Tarek boryka się z tymczasowymi problemami finansowymi. W związku z tym postanawia dorobić sobie biorąc udział w eksperymencie społecznym dotyczącym ludzkiej natury. Chce wziąć udział w doświadczeniu i prowadzić na jego temat zapiski dla czasopisma, z którym wcześniej współpracował.

Główną motywacją do udziału w eksperymencie są korzyści finansowe. Uczestnicy stają się królikami doświadczalnymi nie zdając sobie sprawy z tego, jak duży wpływ eksperyment ten będzie miał na ich życie.

Eksperyment i jego uczestnicy

Uczestnicy eksperymentu to osoby pochodzące z różnych środowisk. Jest tu m.in. kierowca taksówki, pracownik linii lotniczych, człowiek wcielający się w Elvisa i szef dużej firmy. Wszyscy poszukują nowych wrażeń, ale również dodatkowego zarobku.

Uczestnicy są kolejno poddawani różnorodnym testom psychologicznym i przechodzą rozmowy, na podstawie których nadawane są im role w eksperymencie. Każdy z nich zostaje więźniem albo strażnikiem. Widzimy, że uczestnicy różnią się w poziomie pewności siebie. Jest to jeden z elementów, który decyduje o przypisaniu im roli.

Żaden z uczestników nie był wcześniej w więzieniu. Wszyscy prowadzą dość przeciętne życie, mają pracę i rodzinę. W związku z tym każdy z nich wydaje się raczej “normalnym” człowiekiem. Kiedy spotykają się w poczekalni, prowadzą ze sobą kulturalne rozmowy. Chcą się nawzajem poznać. Niestety, wszystko to ma miejsce tylko do czasu, kiedy zostają im przypisane role.

To, co na początku wydaje się grą, z czasem zamienia się w koszmar. Przebieg eksperymentu sprawia, że zaczynamy głęboko zastanawiać się nad niektórymi aspektami ludzkiej natury.

Stanfordzki eksperyment więzienny

Eksperyment, na którym opiera się historia przedstawiona w filmie został przeprowadzony na Uniwersytecie w Stanford, w 1971 r. Jego autorem był prof. Zimbardo i został przeprowadzony na 24 studentach, z których wszyscy byli zdrowi psychicznie. Eksperyment szybko wymknął się spod kontroli ponieważ wszyscy uczestnicy w pełni weszli w przypisane im role.

Eksperyment ten został skrytykowany za przekroczenie granic etycznych. Jednakże jego wyniki były tak zaskakujące, że sprowokowały do szeroko zakrojonej dyskusji na temat ról społecznych. Jak to możliwe, że w pełni normalni ludzie są gotowi tak szybko zacząć stosować przemoc? Co się z nami dzieje, gdy ktoś odbiera nam wolność?

Na wielu uczestników eksperymentu przypisana rola miała bardzo silny wpływ. Ci, którzy zostali więźniami niemal natychmiast pogodzili się ze swoim losem. Z kolei strażnicy zaczęli nadużywać swojej władzy i stosować okrutne kary.

Film jest oparty na eksperymencie, ale istnieją pewne różnice pomiędzy przedstawioną tu historią, a tym, jak doświadczenie przebiegało w rzeczywistości.

• W oryginalnym eksperymencie role były przypisane w sposób przypadkowy. W filmie natomiast są przydzielane na podstawie testów psychologicznych, którym są najpierw poddawani uczestnicy.
• Więźniowie w eksperymencie stanfordzkim byli aresztowani, jak gdyby rzeczywiście popełnili przestępstwo, natomiast w filmie natomiast po prostu nadaje się im rolę więźniów lub strażników.
• Jedyną forma ochrony przedstawioną w filmie stanowią kamery oraz trójka lekarzy nadzorujących eksperyment bez ingerowania w jego przebieg. W rzeczywistości profesor Zimbardo uczestniczył w doświadczeniu jako strażnik i towarzyszyło mu dwóch prawdziwych policjantów.

Role społeczne w filmie Eksperyment

Film Eksperyment przenosi widza do fikcyjnego więzienia. Wszystkie obrazy epatują zimnem. W filmie praktycznie nie ma ciepłych kolorów, nawet we fragmentach przed rozpoczęciem eksperymentu.

Grupa 20 uczestników ma spędzić 14 dni w fikcyjnym więzieniu. Strażnicy nie otrzymują żadnych konkretnych wytycznych, a jedynie ogólne zasad funkcjonowania więzienia. Mogą robić co tylko uważają za wskazane jeżeli osadzeni nie będą posłuszni. Nie wolno im jednak stosować przemocy.

Z kolei więźniom odbiera się całkowicie ich tożsamość. Stają się jedynie numerami i wolno im nosić tylko cienki, więzienne ubranie. Strażnicy natomiast noszą uniformy. Początkowo uczestnicy patrzą na tę sytuacje jak na żart czy grę. Są przekonani, że za kilka dni wrócą do domów i wszystko będzie po staremu. Myślą tylko o tym, że biorą udział w eksperymencie dla pieniędzy.

Jesteśmy świadkami tego, jak uczestnicy eksperymentu wcielają się w swoja rolę niemal od momentu jej przyznania. Ci, którzy mają być więźniami, stają się bardziej ulegli. Z kolei strażnicy zaczynają wykorzystywać możliwość kontroli nad innymi. Z czasem sytuacja staje się coraz bardziej napięta i klaustrofobiczna. Strażnicy zaczynają nadużywać swoich uprawnień, a więźniowie zaczynają coraz bardziej cierpieć z tego powodu.

Nieprzewidywalna natura ludzka

Niektórym więźniom trudno jest wcielić się w przydzieloną rolę. Strażnicy natomiast raczej nie mają z tym problemu. Większość strażników w realnym życiu ma dzieci, rodzinę i pracę. Kiedy jednak mają możliwość wykorzystania swojej władzy, zachowują się w sposób, który nawet ich samych zaskakuje. Co więcej, uciekają się do przemocy i są okrutni wobec więźniów.

Im dłużej trwa eksperyment, tym bardziej komplikuje się sytuacja. W miarę upływu czasu pogarsza się sposób traktowania więźniów. Z jednej strony wiemy, że wspomniany kierowca taksówki, Tarek, prowokuje niektóre sytuacje, żeby mieć ciekawszą historię dla swojego czasopisma.

Z drugiej jednak widzimy, że skrzywione postrzeganie rzeczywistości i podejrzenia konspiracji dopadają wszystkich uczestników doświadczenia. To z kolei sprawia, że zaczynają oni zachowywać się w nieprzewidywalny sposób.

Społeczeństwo zniewolone

Jedną z najciekawszych postaci jest Berus. Pracuje on dla linii lotniczych, co sprawia, że jawi się jako osoba stabilna psychicznie. Okazuje się jednak, że zamienia się on w najbardziej okrutnego strażnika. Co więcej, staje się on liderem, a pozostali strażnicy to przyjmują bez słowa protestu.

Film Eksperyment ukazuje zniewolenie w społeczeństwie. Ludzie staja się numerami i tracą swoją tożsamość. Przypisuje się im role, zgodnie z którymi zaczynają funkcjonować. Zaczynają zachowywać się w taki sposób, jak się tego od nich oczekuje nawet wtedy, gdy wiedzą, że sytuacja nie jest prawdziwa.

Wyniki eksperymentu można tłumaczyć na wiele różnych sposobów. Okazuje się, że nawet człowiek, który sam siebie zna dość dobrze, nie jest w stanie przewidzieć swojego zachowania w każdej możliwej sytuacji. Widzimy to najwyraźniej, kiedy znajdujemy się w sytuacjach wykraczających poza granice normy.

Eksperyment pokazuje również, że wiele osób jest przekonanych o istnieniu dobrych i złych ludzi. Co więcej, niemal każdy chce się zaliczać do kategorii tych dobrych osób. Ale czy tak naprawdę wystarczająco dobrze sami siebie znamy, żeby takiej klasyfikacji dokonać?

Film i doświadczenie profesora Zimbardo skłaniają nas do zastanowienia się nad kwestią prawdziwej wolności. Czy rzeczywiście dysponujemy wolną wolą, o której tak często mówią filozofowie? Jakie jest prawdziwe oblicze ludzkiej natury? Czy mamy pełną wolność w swoich działaniach? A może jesteśmy ofiarami przypisanej nam roli i robimy to, czego się od nas oczekuje? Po obejrzeniu filmu Eksperyment, niemal każdy widz zadaje sobie cały szereg tego typu pytań o ludzką naturę i wolność.