Depresja u dzieci: nieznana, niezrozumiana i zapomniana

Depresja to zaburzenie, które staje się coraz bardziej widoczne. Uważamy jednak, że dzieci ze względu na swoje schorzenia nie mogą cierpieć na tego typu zaburzenia, dlatego często zaniedbujemy ich zdrowie psychiczne.

Napisane i zweryfikowane przez psycholog Gema Sánchez Cuevas.

Ostatnia aktualizacja: 29 grudnia, 2023

Depresja u dzieci to zaburzenie, które pozostaje praktycznie rzecz biorąc niezauważone przez media i społeczeństwo. Jest ono zapomniane, nieznane i mylone z wieloma innymi problemami natury psychicznej. Wiele osób uważa wręcz, że zupełnie niemożliwe jest, aby dziecko wpadło w depresję.

“Jakim cudem dzieci mogą stać się przygnębione lub wpaść w depresję, jeśli nie mają żadnych obowiązków lub powodów do niepokoju? Jeśli mają wszystko do swojej dyspozycji i podane pod nos?” Ale według danych wynikających z przeprowadzonych niedawno badań wygląda na to, że depresja u dzieci to nie przelewki. Średnio jedno na 100 dzieci i jeden na 33 nastolatków cierpi na depresję.

Najpoważniejszym problemem jest to, że tylko 25% dzieci i nastolatków, u których wystąpiły objawy depresji zostaje zdiagnozowanych i poddanych leczeniu. Tak niski odsetek jest konsekwencją tego, że wielu dorosłych lekceważy tę chorobę, ignoruje ją całkowicie, a nawet dokonuje innych błędnych diagnoz.

W wielu przypadkach jest ona stawiana na własną rękę lub co gorsza, objawy chorobowe uznawane są mylnie za zwykłe marudzenie dziecka.

Typowe błędne rozpoznanie występuje na przykład wtedy, gdy depresja u dzieci mylona jest z ADHD (ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder), czyli zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi.

Objawy depresyjne ujawniają się u dzieci wskutek z pewnych charakterystycznych osobistych słabości lub problemów. Oznacza to, że dziecku zapewne brakuje pewnych umiejętności społecznych, emocjonalnych lub poznawczych. A także znajduje się ono w sytuacji, która może wymagać od niego wysokiej wydajności, na przykład przekraczającej jego możliwości.

Jeśli weźmiemy pod uwagę poziom potencjału danej osoby, czyli w tym przypadku dziecka, będziemy w stanie zrozumieć, dlaczego czasami może się ono poczuć się niezdolne do spełnienia nakładanych na nie oczekiwań. Może ono poczuć się zablokowane.

Wszystko to powoduje silne obciążenie stresem, który uruchamia następnie łańcuch negatywnych emocji. Mogą one obejmować smutek, poczucie braku znaczenia lub celu w życiu, bezużyteczność, kruchość, pustkę wewnętrzną lub gniew.

Depresja u dzieci – jakie są jej cechy charakterystyczne?

Istnieje różnica między zwykłym smutkiem a zdiagnozowanym zaburzeniem depresyjnym. Smutek, lęk, wrogość i złość to normalne, adaptacyjne i zrozumiałe emocje. Są one niekiedy konieczne i można je przełożyć na standardowe zachowania. Na przykład strach jest emocją kojarzącą się z niebezpieczeństwem, a smutek jest jednoznacznie emocją wiążącą się ze stratą.

Nie są to emocje szkodliwe same w sobie. Pomagają nam przystosować się do rzeczy i sytuacji, które mają miejsce w naszym otoczeniu. Te “negatywne” emocje pomagają nam zachować bezpieczeństwo, nawet jeśli czujemy się zagrożeni lub piszemy opowieść. Czyli naszą własną historię, w której każda utrata ma jakiś głębszy sens.

Nie musisz przesadzać z nadmiernym obawianiem się negatywnych emocji. Wszystkie dzieci i nastolatki są w pewnym momencie smutne z jakiegoś powodu. Zapewne część z nich mogła nawet doświadczyć objawów depresji, ale depresja u dzieci, czyli zaburzenie o charakterze patologicznym jest jednak czymś więcej.

Naucz się odróżniać zwykły smutek od depresji

Ważne jest także to, aby wiedzieć, jak odróżnić smutek od możliwej depresji w dzieciństwie. W tym celu należy wziąć pod uwagę częstotliwość, intensywność i czas trwania takich zachowań. Istotny jest również dyskomfort dziecka i wszelkie czynniki, które zakłócają jego codzienną rutynę (jeśli w ogóle takowe istnieją).

Należy również sprawdzić, czy dziecko zdradza pewne charakterystyczne objawy, w postaci drażliwości i złości, słabego apetytu, problemów ze snem, pobudzenia i innych objawów psychofizjologicznych lub motorycznych.

Depresja u dzieci często charakteryzuje się tym, że pojawia się u niej gniew i drażliwość, podczas gdy smutek i smutek występują zwykle u dorosłych. Innym symptomem, który różni się u dzieci, jest pobudzenie. W przypadku osób dorosłych z depresją występuje upośledzenie ruchowe i umysłowe.

W przypadku młodzieży z kolei powszechniejszym zjawiskiem jest bycie bardziej aktywnym na tle rówieśników (stąd też częste pomyłki w postaci opisanej powyżej diagnozy obejmującej ADHD). Z powodu tej zmiany objawów depresja u dzieci pozostaje w wielu przypadkach niezauważona lub jest mylona z innymi rodzajami problemów behawioralnych.

Różne objawy depresji

Wiele dzieci chodzi do lekarza, ponieważ ich rodzice martwią się tym, że ich pociechy nie mają na nic ochoty. Są bardzo rozdrażnione, rozgniewane i po prostu w wielu przypadkach wręcz nieznośne. W niektórych sytuacjach występują także u nich charakterystyczne objawy, takie jak bóle głowy, bóle brzucha, wymioty, biegunka itp.

Najbardziej wiarygodne informacje na temat dziecięcych myśli i emocji możemy uzyskać od nich samych. Natomiast dorośli w ich otoczeniu w trakcie wizyty u lekarza będą mogli lepiej poinformować go o wszelkich niepokojących zachowaniach i konkretnych momentach zaobserwowanych u swoich dzieci.

Niektóre czynniki podatności na napady depresyjne to brak umiejętności społecznych, umiejętności rozwiązywania problemów, izolacja społeczna, negatywna koncepcja samego siebie, problemy interpersonalne z członkami rodziny lub rówieśnikami oraz dysfunkcjonalne postawy z myślami pełnymi winy.

Często zdarza się, że emocjonalny stan dziecka karmi się nieustannym “przeżuwaniem” pewnych myśli. Na przykład dziecko może nieustannie mieć myśli typu “wszystko idzie mi źle, jestem katastrofą, moje życie nie jest nic warte. To wszystko moja wina”.

Teoria wyuczonej bezradności, a depresja u dzieci

To my sami tworzymy poczucie bezbronności u naszych dzieci. Jednego dnia są one nagradzane, a innego karane za to samo zachowanie. Wszystko dzieje się wokół nich z pełną dowolnością, ale nikt z nas nawet nie próbuje tłumaczyć im popełnionych błędów, czy dawać wskazówek. Nie ustalono dla nich żadnych limitów ani nie nauczono ich radzić sobie z frustracją, czy też tolerować ją.

Bardzo ważna jest zatem świadomość tego, że należy przekazać swoim dzieciom to, że aby osiągnąć to, czego pragniemy, musimy starać się, czekać, poświęcać czas, pracować, popełniać błędy i próbować ponownie.

Uczenie się odbywa się poprzez osobiste doświadczenia, ale jeśli zrobimy to wszystko dla naszych dzieci, te pouczające doświadczenia zostaną zredukowane do minimum. Wtedy natomiast mogą zacząć pojawiać się problemy behawioralne. Należą do nich wybuchy gniewu, niestabilność nastrojów i brak kontroli nad swoim życiem.

Wartość stojąca za naszymi działaniami

Różne elementy rzeczywistości dziecka (zachowania, przedmioty, ludzie…) mają dla niego taką wartość, jaką im nadajesz. Musisz pamiętać o tym jednak, że wartość ta zależy również od wysiłku i poświęcenia, które zostały poczynione, aby je nadać. Wraz z rozwojem uczymy się przecież nawiązywać relacje między naszymi działaniami a ich konsekwencjami.

Jest to coś fundamentalnego, ponieważ daje nam poczucie kontroli i umożliwia uzyskanie poczucia własnej skuteczności u dziecka. Oczywiście nie wszystko jest wyłącznie w naszych rękach, ale możemy wiele zrobić, aby kierować naszym życiem i naszego dziecka. Jeśli dzieci nie dostrzegą tego związku, poczują się bezradne.

Jeśli nie poznają możliwych rezultatów, które będą dla nich dostępne jako konsekwencje ich działań lub jeśli wyniki będą losowe lub rozproszone, zaufanie dziecka, jakie włożyło ono w te czynniki zostanie całkowicie i bezpowrotnie utracone.

Dzięki teorii wyuczonej bezradności wykazano, że najważniejszą rzeczą jest percepcja. Chodzi w sporym uproszczeniu o to, by dostrzec, że to, co robimy, ma konsekwencje w stosunku do tego, co otrzymamy później. Na przykład, jeśli uważamy, że wysiłek jest ważnym elementem w osiąganiu naszych celów, znajdzie on później odzwierciedlenie w naszych działaniach.

Ale jeśli dziecko spostrzeże, że wyniki jego zachowania zależą całkowicie od przypadku, wówczas przyjmie, że wszelkie jego działania i starania są bezużyteczne i niepotrzebne. W efekcie może poczuć się zagrożone. A od tego momentu droga do różnego rodzaju chorób o podłożu psychicznym i zaburzeń takich jak depresja u dzieci jest już prosta jak autostrada.

Aby zapobiec rozwoju depresji w dzieciństwie, dzieci powinny czuć, że to, co robią, ma określone konsekwencje zarówno dla nich samych, jak i dla ich otoczenia.

Depresja u dzieci, a różne nieprawidłowe i dysfunkcjonalne przekonania na jej temat

Nieprawidłowe i w wielu przypadkach wręcz dysfunkcyjne przekonania są argumentami, na których opiera się nasze poczucie własnej wartości. Dzieci uczą się od nas takich uprzedzeń. Następnie wykorzystują je w swoich własnych przekonaniach już od bardzo młodego wieku.

Na przykład: “Jeśli nie jesteś pierwszy, to znaczy, że przegrałeś. A jeśli poniosłeś porażkę, to nic nie jesteś wart. Tylko zwycięzcy zasługują na uznanie.” W ten sposób warunkujemy naszą interpretację rzeczywistości i nas samych.

Kiedy dziecko przypisało jakąś osobistą wartość dla niemożliwej do zrealizowania idei, wcześniej czy później zostanie skazane na frustrację, depresję, poczucie własnej niekompetencji lub bezużyteczności. Wynika to z tego, że zawsze znajdzie się ktoś mądrzejszy lub bardziej urodziwy.

Zawsze będziemy popełniać błędy i nie będziemy w stanie zadowolić wszystkich. Ale dziecko wciąż się jeszcze rozwija, dlatego też może nie rozumieć czegoś, co jest dla nas dorosłych sprawą oczywistą.

Depresja u dzieci spowodowana jest także innym problemem. Otóż muszą się one uczyć się od najmłodszych lat, aby się prawidłowo ukształtować. Nie musisz dążyć do tego, aby było ono absolutną doskonałością ani nie możesz zaniedbać go tak, aby jego życie stało się totalną katastrofą.

Nie możemy być w 100% najlepsi przez cały czas. Nie możemy też tak po prostu zostawić wszystkiego na boku. Życie nie jest czarno-białe. Jest to skala szarości.

Dlatego też będą momenty i obszary naszego życia, w których wszelkie priorytety będą musiały zostać ponownie uporządkowane. Na przykład podczas tygodnia pełnego egzaminów Twoje dziecko dowie się, że musi poświęcić znacznie więcej czasu na naukę, niż na inne rodzaje aktywności.

A pod koniec tego tygodnia będzie dla niego zupełnie normalną rzeczą, aby ponownie zacząć się cieszyć spędzaniem czasu z przyjaciółmi, rodziną i otoczeniem. Ważne jest, aby nauczyć swoje dziecko nadawania priorytetów jego obowiązkom i zarządzania czasem w oparciu o jego własne decyzje i ich konsekwencje.

Samobójstwa wśród nieletnich

Depresja u dzieci jest jednym z głównych czynników będących przyczyną samobójstw u nieletnich. Natomiast kluczowym aspektem zapobiegania temu zjawisku przełamywanie mitów, które ją otaczają. Dane podają, że aż 72% zmagających się z depresją dzieci i nastolatków ma myśli samobójcze.

W przypadku dzieci idee te mogą istnieć w głębi psychiki, nawet jeśli nie są wystarczająco jasno zwerbalizowane. Wiele dziecięcych życzeń nie wyraża się słowami, lecz poprzez inne formy komunikacji, takie jak gry czy rysunki. Jako dorośli powinniśmy jak najszybciej nauczyć się “czytać między wierszami” i rozumieć to, co dzieci chcą nam świadomie lub nieświadomie przekazać.

Depresja u dzieci – mity i przekłamania

Teraz nadeszła odpowiednia chwila, aby zidentyfikować i opisać niektóre z mitów, jakie narosły wokół niewątpliwie istotnego problemu, jakim jest depresja u dzieci:

“Samobójstwo to skłonność, która przechodzi z pokolenia na pokolenie”

Często ludzie uważają, że jeśli rodzic lub krewny dziecka popełnił samobójstwo, dziecko to jest bardziej skłonne do odebrania sobie życia. To prawda, że zostało ono wystawione na dobitny przykład porażki w postaci niewłaściwego mechanizmu radzenia sobie ze stresem. Niemniej jednak samobójstwo nie jest w żaden sposób determinowane przez uwarunkowania genetyczne. 

Bardzo ważne jest zatem, aby pod żadnym pozorem nie uciszać tego, co się wydarzyło lub starać się stłamsić wszelkie pytania, wrażenia lub uczucia. Dziecko musi otrzymywać informacje w języku i w sposób dostosowany do jego wieku. Użyj do opisania takiej sytuacji konkretnych wyjaśnień, które ono będzie w stanie zrozumieć.

Istotne jest znalezienie rozwiązań problemów, dla których dziecko postrzega śmierć jako rozwiązanie likwidujące wszystkie problemy.

“Ktoś, kto dużo o tym mówi, nigdy tego nie zrobi. Chodzi o to, aby zwrócić na siebie czyjąś uwagę”

Nigdy nie należy przyjmować za pewnik, że nie ma możliwości spełnienia tych zapowiedzi. Rodzicom trudno jest zmierzyć się z faktem, że ich dziecko ma ochotę odebrać sobie życie. Nawet jeśli depresja u dzieci jest wystarczającym argumentem do tego.

Ale aby uniknąć tego problemu, musisz koniecznie pamiętać o tym, aby się do dziecka zwrócić oferując mu wszelką pomoc. Pomyśl, że tak się nie stanie, ale zachowuj się tak, jakby to mogło się stać.

Przed samobójstwem można się uchronić i odwieść od niego dziecko

Depresja u dzieci jest naprawdę poważnym problemem, a dziecko, które wskutek tej choroby zaczyna mieć myśli samobójcze wcale nie jest rzadkością w dzisiejszych czasach. Na całe szczęście można je od tego “pomysłu” odwieść.

Oto kilka porad pozwalających to zrobić:

• “Moja decyzja jest nieodwołalna”. Uważając, że myśli dotyczące samobójstwa u dziecka nie mogą w żaden zostać zmienione, popełniamy kolejny ogromny błąd. Wszystkie uczucia są w pełni ambiwalentne. Jest mieszanka niezadowolenia i strachu wraz z pozytywną oceną wydarzenia, jakim jest śmierć. Dlatego tak ważne jest, aby być świadomym sygnałów werbalnych i behawioralnych nadawanych przez nasze dziecko, co dzięki temu pozwoli nam zainterweniować na czas.
• “Pragnienie samobójstwa tkwi w głowie przez całe życie.” Pragnienia są przemijające, przez większość czasu tacy ludzie pokutują, a nawet się tego wstydzą. Trzeba poświęcić czas swojemu dziecku, aby porozmawiać z nim o swoich emocjach i znormalizować fakt mieszania się różnych uczuć w psychice. Życie jest pełne różnych bardzo trudnych doświadczeń, ale można z nich wyciągnąć wspaniałe wnioski.
• “Mówienie o samobójstwie prowadzi do jego realizacji.” Przekształcenie tego przekonania w tabu może być jednym z najbardziej szkodliwych błędów. Rozmowa na ten temat łagodzi dyskomfort i pozwala takiej osobie wyrazić w pełni swoje przekonania, emocje i nawet argumenty. Empatia, próba nawiązania porozumienia i znormalizowania wzajemnych stosunków to priorytetowe działania mające na celu znalezienie rozwiązania problemu.
• “Jeśli popełnisz samobójstwo, oznacza to, że miałeś jakieś zaburzenie psychiczne.” Innym częstym błędem jest myślenie, że aby odebrać sobie życie, taki ktoś musi cierpieć z powodu jakiegoś problemu psychologicznego. Chociaż depresja u dzieci jest czynnikiem podwyższonego ryzyka popełnienia samobójstwa, u nastolatków bez zaburzeń psychicznych także występuje wysoki odsetek impulsywnych samobójstw.

Depresja u dzieci – co robić w takim przypadku?

Terapie psychologiczne mają na celu zaradzenie wszelkim czynnikom ryzyka i problemowym zachowaniom związanym z chorobami takimi, jak depresja u dzieci. Terapia taka obejmuje dziecko, jego rodzinę i otoczenie, w którym przebywa.

Specjalista będzie pracował z dzieckiem lub nastolatkiem kładąc nacisk na różnego rodzaju umiejętności radzenia sobie w życiu. Na przykład na umiejętność rozwiązywania problemów.

Szczególny nacisk kładziony jest na uczenie się tego, jak przetwarzać informacje i jak radzić sobie ze stresem emocjonalnym. Staramy się zmienić negatywne myśli automatycznie pojawiające się w ich głowach. Na drugi ogień idzie niska samoocena, której dzieci same sobie dokonują.

Następnie należy się zająć całym dosłownie światem dziecka, jako głównym czynnikiem, który może utrzymać jego obecny stan emocjonalny.

Rodzice otrzymują w takim przypadku wytyczne dotyczące zarządzania zachowaniami ich dzieci. Zachęca się ich do empatycznego słuchania tego, jak kontrolować gniew, unikać konfliktów, skutecznie przekazywać wiadomości i uczucia, uczyć się podejmować decyzje, rozwiązywać konflikty i zmieniać sposoby interakcji z innymi członkami rodziny.

W zapobieganiu tak poważnym chorobom o podłożu psychicznym, jak depresja u dzieci ważne jest przede wszystkim to, aby wokół dziecka zawsze była obecna bezwarunkowa miłość. Miłość nigdy nie powinna zależeć od działania lub konkretnej cechy dziecka.

To dobrze, że miłość postrzegana jest jako coś bezwarunkowego, ponieważ jest ogniwo, które spaja więzi rodzinne i przetrwa każdą możliwą sytuację.

Ponadto muszą być obecne i stosowane w sposób spójny różnego rodzaju rozsądne zasady. Podkreślanie prawidłowości określonych zachowań, późniejsze nagradzanie dziecka za przestrzeganie zasad, wewnętrzna motywacja do pracy, niepoddawanie się przymusowi i ustanowienie dobrej komunikacji z nim… to wszystko jest niezbędne do osiągnięcia sukcesu.